Ważny wyrok TK dla pokrzywdzonych przestępstwem

2019-02-07, Adwokat Katowice Kamil Draga

Zgodnie z art. 53 kpk pokrzywdzony w tzw. przestępstwach ściganych z oskarżenia publicznego może działać jako strona postępowania obok lub zamiast oskarżyciela publicznego (na ogół prokuratora). Przestępstwa te to w zasadzie znakomita większość spraw, jakie rozpoznają wydziały karne. Bycie stronom w takich procesach wiąże się z posiadaniem szeregu uprawnień, z których najważniejsze to możliwość zaskarżania orzeczeń, które pokrzywdzony ocenia jako niesłuszne.

Niewątpliwie aktywność pokrzywdzonego jako oskarżyciela posiłkowego może działać także mobilizująco na prokuratora, który zostaje poddany swoistej kontroli w tej sytuacji. Jednakże jak dotąd – albowiem wskutek omawianego wyroku TK przepisy te zostaną wkrótce uchylone przez parlament – Sąd mógł zablokować udział takiego pokrzywdzonego w procesie uznając, że nie może on działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego i postanowienie w tym przedmiocie było niezaskarżalne, a więc kończyło w ten sposób proces karny dla pokrzywdzonego już na jego samym wstępie.

Trybunał Konstytucyjny po rozpoznaniu w trybie art. 92 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz.U. poz. 2072), na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 maja 2018 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich
o zbadanie zgodności: art. 56 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 ustawy – Kodeks postępowania karnego i odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78
w związku z art. 176 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, 16.05.2018r. w sprawie o sygn.
K 12/15, orzekł:

„Art. 56 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2017 r. poz. 1904, ze zm.) w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 ustawy – Kodeks postępowania karnego odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego, jest niezgodny z art. 78 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.”.

Rzecznik Praw Obywatelskich (dalej: Rzecznik) wnioskiem z 22 kwietnia 2015 r. zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności art. 56 § 3 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: KPK) w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 KPK i odnoszącego się do oskarżyciela posiłkowego, z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Uzasadniając zarzuty wobec zaskarżonego przepisu, Rzecznik podniósł, że oskarżycielem posiłkowym może być tylko pokrzywdzony, to jest osoba fizyczna lub prawna, a także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Oskarżyciel posiłkowy w sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego działa jako strona obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Oskarżyciel posiłkowy jako strona ma prawo do udziału w rozprawach i posiedzeniach sądu, zadawania pytań, składnia wniosków dowodowych, działania za pomocą ustanowionego pełnomocnika. Uprawnienie oskarżyciela posiłkowego do udziału w postępowaniu sądowym w charakterze strony nie jest ograniczone do etapu przed sądem pierwszej instancji. Oskarżyciel posiłkowy może realizować swoje interesy procesowe również w postępowaniu apelacyjnym, a naruszenie jego praw w tym zakresie stanowi rażące naruszenie zasady prowadzenia procesu z udziałem czynnych i biernych stron postępowania.

Rzecznik podkreśla, że postępowanie karne, którego celem jest prawidłowe rozstrzygnięcie o odpowiedzialności karnej, dotyczy jednocześnie interesów prawnych pokrzywdzonego, których ochrona może odbywać się dwutorowo w postępowaniu karnym lub w postępowaniu cywilnym, zależnie od rodzaju sprawy i woli pokrzywdzonego. Każdy z tych dwóch rodzajów postępowania może zapewnić możliwość pokrzywdzonemu uzyskania ochrony prawnej, która częściowo pokrywa się, a częściowo jest różna, co wynika z odmienności chronionych interesów i realizowanych celów w każdym z tych postępowań. Postępowanie karne i postępowanie cywilne są odrębne, ale nie są od siebie zupełnie niezależne. Wynik postępowania karnego, w którym pokrzywdzony nie bierze udziału, może rzutować na przebieg i rozstrzygnięcie w postępowaniu cywilnym.

W ocenie Rzecznika, za przyznaniem pokrzywdzonemu, wstępującemu do sprawy w charakterze oskarżyciela posiłkowego, konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu oraz uznaniem, że orzekanie przez sąd na podstawie art. 56 § 2 KPK mieści się w zakresie pojęcia „sprawy” w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji przemawia:
- po pierwsze, prezentowany w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego pogląd, że sprawa karna jest sprawą oskarżonego, jednakże toczące się postępowanie sądowe w sprawie karnej może również dotyczyć interesów pokrzywdzonego (zob. wyrok TK z 25 września 2012 r., sygn. SK 28/10, OTK ZU nr 8/A/2012, poz. 96),
- po drugie, fakt, że gwarancje wynikające z art. 45 ust. 1 Konstytucji zostały przyznane wszystkim potencjalnym stronom postępowania sądowego (zob. uchwała Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2000 r., sygn. akt I KZP 14/00, OSNKW nr 7-8/2000, poz. 59),
- po trzecie, szerszy zakres podmiotowy gwarancji wynikający z powołanego przepisu konstytucyjnego niż z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja).

Zdaniem Rzecznika, prawo do sądu pokrzywdzonego, wyrażające się w postępowaniu karnym w możliwości udziału w nim w charakterze oskarżyciela posiłkowego, powinno wiązać się z możliwością zaskarżania rozstrzygnięć sądowych, pozbawiających pokrzywdzonego statusu strony postępowania karnego. Wynika to z konstytucyjnej zasady dwuinstancyjności, która ma zastosowanie nie tylko do głównego nurtu postępowania karnego, lecz również do postępowań, w których rozpatrywane są kwestie wpadkowe, o ile dotyczą praw lub obowiązków danego podmiotu.

Brak możliwości zaskarżenia przez pokrzywdzonego po-stanowienia w przedmiocie wyłączenia go z udziału w postępowaniu karnym czyni jego prawo do udziału w tym postępowaniu iluzorycznym, a przez to proces karny nierzetelny i niesprawiedliwy.

W przekonaniu Rzecznika, wątpliwości, jakie w świetle art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji budzi brak jakichkolwiek mechanizmów zabezpieczających interesy po-krzywdzonego w przypadku pozbawienia go postanowieniem sądu możliwości udziału w postępowaniu karnym na podstawie art. 56 § 2 KPK, potęguje fakt, że przesłanki wydawania takich orzeczeń nie wyłączają ryzyka pomyłki. Rzecznik wskazuje w szczególności na wątpliwości, jakie w doktrynie postępowania karnego budzi rozumienie pojęcia pokrzywdzonego.

Trudności w uzasadnieniu braku możliwości zaskarżenia orzeczenia wydanego na podstawie art. 56 § 2 KPK wynikają, zdaniem Rzecznika, także z faktu, że prawo do zaskarżenia jest przyznane w szczególności w odniesieniu do postanowienia sądu o odtworzeniu akt sprawy (art. 165 § 2 w związku z art. 165 § 1 KPK), postanowienia sądu odwoławczego o pozostawieniu bez rozpoznania środka odwoławczego wniesionego po terminie lub przez osobę nieuprawnioną (art. 430 § 2 w związku z art. 430 § 1 i art. 429 § 1 KPK), a także orzeczenia sądu o kosztach procesu (art. 626 § 3 KPK). Skoro bowiem wyżej wymienione postanowienia podlegają zaskarżeniu, to tym bardziej powinno podlegać zaskarżeniu postanowienie, które bezpośrednio i w sposób nieodwracalny ingeruje w konstytucyjnie chronione prawa pokrzywdzonego. W konsekwencji brak możliwości zaskarżenia takiego postanowienia jest, w ocenie Rzecznika, niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.

W piśmie z 22 września 2015 r. stanowisko przedstawił Prokurator Generalny, stwierdzając, że art. 56 § 3 KPK w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność zaskarżenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 KPK, odmawiającego udziału w postępowaniu oskarżycielowi posiłkowemu, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 78, w związku z art. 176 ust. 1, w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Zdaniem Prokuratora Generalnego, rozstrzyganie w przedmiocie odmowy dopuszczenia pokrzywdzonego do udziału w postępowaniu karnym przed sądem jest obarczone niemożliwym do wyeliminowania ryzykiem błędu przy wykładni przesłanek warunkujących uznanie określonego podmiotu za pokrzywdzonego. Szczególnego znaczenia nabiera zatem zapewnienie pokrzywdzonemu możliwości zaskarżenia rozstrzygnięcia pozbawiającego go statusu strony postępowania karnego. Jest to warunek rzetelności rozpatrzenia oświadczenia pokrzywdzonego w przedmiocie jego udziału w postępowaniu karnym przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Brak możliwości zaskarżenia takiego orzeczenia pozwala na pozbawienie pokrzywdzonego możliwości udziału w jurysdykcyjnym postępowaniu karnym w charakterze oskarżyciela posiłkowego, a więc strony tego postępowania.

W obecnym stanie prawnym, ukształtowanym kwestionowaną regulacją, pozbawienie pokrzywdzonego statusu oskarżyciela posiłkowego może dokonać się bez poszanowania prawa do jego wysłuchania jako strony w jakimkolwiek zakresie. Prokurator Generalny wskazuje, że oświadczenie pokrzywdzonego w przedmiocie udziału w postępowaniu karnym przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego nie wymaga uzasadnienia. Oznacza to, że brak możliwości zaskarżenia orzeczenia o pozbawieniu oskarżyciela posiłkowego udziału w postępowaniu karnym przed sądem może prowadzić do zupełnego pozbawienia go prawa do wysłuchania jako strony postępowania.

Prokurator Generalny zauważa, że prawo do zaskarżania orzeczeń nie jest prawem absolutnym i może podlegać ograniczeniom. Ograniczenia te muszą jednak spełniać przesłanki określone w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Tymczasem, w ocenie Prokuratora Generalnego, ograniczenie wynikające z kwestionowanego przepisu nie spełnia wymogu proporcjonalności.

Trybunał Konstytucyjny m.in. zważył, co następuje:

Według poddanego kontroli w niniejszym postępowaniu art. 56 § 3 KPK na postanowienie sądu wydane na podstawie art. 56 § 1 KPK, a także na postanowienie sądu wydane na podstawie art. 56 § 2 KPK, jeżeli dotyczy oskarżyciela posiłkowego określonego w art. 54 § 1 lub art. 55 § 3 KPK, zażalenie nie przysługuje.

Zgodnie z art. 56 § 1 KPK sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych (ubocznych) występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Sąd orzeka, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli.

W myśl art. 56 § 2 KPK sąd orzeka także, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną lub jego akt oskarżenia albo oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie. Przepis ten odnosi się do dwóch rodzajów oskarżycieli posiłkowych. Pierwszy rodzaj oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciel posiłkowy subsydiarny, to ten, który składa, w miejsce aktu oskarżenia składanego przez oskarżyciela publicznego, subsydiarny akt oskarżenia zgodnie z art. 55 § 1 KPK Drugi, oskarżyciel posiłkowy uboczny, to ten, który tylko przyłącza się do postępowania wszczętego aktem oskarżenia przez oskarżyciela publicznego (art. 54 § 1 KPK) albo oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 § 3 KPK).

Wspólną dla obydwu kategorii oskarżycieli posiłkowych (subsydiarnego i ubocznego) podstawą odmowy przez sąd zgody na wzięcie udziału w postępowaniu jest brak uprawnienia po stronie oskarżyciela posiłkowego. Wiąże się to ściśle z brakiem statusu pokrzywdzonego, którego definiuje art. 49 § 1 KPK. Z kolei tylko oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 § 1 KPK) dotyczy negatywna przesłanka opóźnienia w złożeniu aktu oskarżenia, natomiast tylko oskarżyciela posiłkowego ubocznego (art. 54 § 1, art. 55 § 3 KPK) dotyczy negatywna przesłanka opóźnienia w złożeniu oświadczenia o przystąpieniu do postępowania.

Art. 56 § 3 KPK wyłącza możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie sądu, o którym stanowi art. 56 § 1 KPK oraz na postanowienie sądu wydane na podstawie art. 56 § 2 KPK, jeżeli dotyczy oskarżyciela posiłkowego ubocznego określonego w art. 54 § 1 KPK albo art. 55 § 3 KPK. A contrario zażalenie przysługuje na postanowienie sądu wydane wobec oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego w związku z wniesieniem przez niego, zgodnie z art. 55 § 1 KPK, subsydiarnego aktu oskarżenia.

Art. 56 KPK przewiduje zatem trzy przesłanki odmowy przez sąd pokrzywdzonemu wstąpienia do procesu karnego w roli oskarżyciela posiłkowego (ubocznego), a mianowicie:
1) gdy w postępowaniu tym bierze już udział określona liczba oskarżycieli posiłkowych i ograniczenie tej liczby jest koniczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania (art. 56 § 1 KPK);
2) gdy stwierdzi, że podmiot podający się za pokrzywdzonego nie jest uprawniony - pokrzywdzony (art. 56 § 2 KPK);
3) gdy akt oskarżenia albo oświadczenie o przystąpieniu do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego zostały złożone po terminie (art. 56 § 2 KPK).

Trybunał Konstytucyjny uznaje za konieczne podkreślić, że art. 56 § 3 KPK został zaskarżony tylko w zakresie, w jakim wyłącza możliwość złożenia zażalenia na postanowienie wydane na podstawie art. 56 § 2 KPK co do tego, że w postępowaniu nie może brać udziału w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego pokrzywdzony (art. 49 § 1 KPK), który chciał się przyłączyć do postępowania wszczętego aktem oskarżenia złożonego przez oskarżyciela publicznego (art. 54 § 1 KPK) albo przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 § 3 KPK). W rachubę wchodzą zatem wyłącznie przesłanki, o których mowa w art. 56 § 2 KPK, a więc uznanie, że pokrzywdzony nie ma w istocie takiego przymiotu i nie jest osobą uprawnioną, albo złożenie stosownego oświadczenia z przekroczeniem terminu.
Kontroli zgodności z Konstytucją nie podlega zatem art. 56 § 3 KPK w niezaskarżonym zakresie, w jakim wyłącza zażalenie na postanowienie wydane na podstawie art. 56 § 1 KPK. Zgodnie z art. 67 ust. 1 OrgTKU. Trybunał podczas orzekania jest związany zakresem zaskarżenia wskazanym we wniosku, pytaniu prawnym albo skardze konstytucyjnej. Trybunał działając na wniosek, a nie z urzędu, poddaje kontroli zgodności z Konstytucją kwestionowaną regulację jedynie w zakresie wskazanym przez podmiot kompetentny do wszczęcia postępowania przed Trybunałem.

Zgodnie z art. 78 Konstytucji każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady oraz tryb zaskarżania określa ustawa. Przepis ten statuuje samodzielne i w pełni ukształtowane, na poziomie ogólności właściwym Konstytucji, konstytucyjne prawo podmiotowe (prawo podstawowe) - prawo do zaskarżenia orzeczenia albo decyzji wydanych w pierwszej instancji. Prawo to przysługuje każdej ze stron procesu, niezależnie od tego, jaki jest to rodzaj procesu (cywilny, karny, sądowo- administracyjny, administracyjny) i przed jakim organem się toczy (sąd, organ administracji publicznej).

Art. 78 zdanie pierwsze Konstytucji stanowi o zasadzie. Nie ma ona jednak charakteru absolutnego i nieograniczonego. Wyjątek od niej przewiduje zdanie drugie art. 78 Konstytucji, zastrzegając, że musi mieć on formę ustawy. Odstępstwa od tej zasady nie mogą jednak doprowadzić do naruszenia innych przepisów konstytucyjnych i muszą znajdować uzasadnienie w szczególnych okolicznościach faktycznych i prawnych (zob. wyroki z: 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 79; 14 maja 2013 r., sygn. P 27/12, OTK ZU nr 4/A/2013, poz. 41; 26 listopada 2013 r., sygn. SK 33/12, OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 124; 11 maja 2016 r., sygn. SK 16/14, OTK ZU. A/2016, poz. 21; 15 listopada 2016 r., sygn. SK 46/15, OTK ZU. A/2016, poz. 87). „Konstytucja nie precyzuje charakteru tych wyjątków, nie wskazuje bowiem ani zakresu podmiotowego, ani przedmiotowego, w jakim odstępstwo od tej zasady jest dopuszczalne. Nie oznacza to jednak, iż ustawodawca ma pełną, niczym nieskrępowaną swobodę w ustalaniu katalogu takich wyjątków. W pierwszym rzędzie należy liczyć się z tym, iż nie mogą one prowadzić do naruszenia innych norm konstytucyjnych.

Ponadto, nie mogą powodować przekreślenia samej zasady ogólnej, która na gruncie zwykłego ustawodawstwa stałaby się de facto wyjątkiem od wprowadzanej w różnych regulacjach procesowych reguły postępowania jednoinstancyjnego. Należy zatem uznać, że odstępstwo od reguły wyznaczonej treścią normatywną art. 78 Konstytucji w każdym razie powinno być podyktowane szczególnymi okolicznościami, które usprawiedliwiałyby pozbawienie strony postępowania środka odwoławczego” (wyrok TK z 12 czerwca 2002 r., sygn. P 13/01, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 42).

Ograniczenie prawa do zaskarżenia, niezależnie od postaci, powinno spełniać przesłanki, o których stanowi art. 31 ust. 3 Konstytucji. Prawo do zaskarżenia jest prawem podstawowym, do którego ma zastosowanie zasada proporcjonalności. Art. 78 zdanie drugie Konstytucji pozwala jednak na dalej idącą ingerencję prawodawcy, który może w określonych ustawą przypadkach nie tylko ograniczyć, ale nawet odjąć prawo zaskarżenia orzeczenia albo decyzji wydanych w pierwszej instancji.

W rachubę wchodzi zatem także ingerencja w prawo polegająca na naruszeniu jego istoty, czego zakazuje art. 31 ust. 3 zdanie drugie Konstytucji. Odjęcie prawa nie może być zatem kwalifikowane jako jego ograniczenie. Prawo ograniczone pozostaje prawem, choćby w wąskim zakresie; odjęcie prawa oznacza natomiast jego pozbawienie. Prowadziłoby to do wniosku, że art. 31 ust. 3 Konstytucji nie może mieć do przypadku odjęcia prawa zastosowania bezpośredniego.

Niemniej należy zgodzić się z wyrażanym w nauce i orzecznictwie poglądem, zgodnie z którym wyłączenie prawa do zaskarżenia powinno być oceniane także na tle art. 31 ust. 3 Konstytucji (por. wyrok TK z 18 kwietnia 2005 r., sygn. SK 6/05, OTK ZU nr 4(A)2005, poz. 36). Odjęcie prawa jest bowiem dalej idącą ingerencją w konstytucyjne prawo podmiotowe niż jego ograniczenie. Negowanie stosowania art. 31 ust. 3 Konstytucji do przypadku odjęcia prawa zaskarżenia prowadziłoby, na tle art. 78 zdanie drugie Konstytucji, do pogorszenia pozycji prawnopodstawowej podmiotu, w porównaniu z podmiotem, którego prawo zaskarżenia zostało jedynie ograniczone. Nie znajduje to uzasadnienia w zasadach i wartościach konstytucyjnych.

Konieczne jest zatem sięgnięcie do zasady proporcjonalności z art. 31 ust. 3 Konstytucji, pozwalającej na dokonanie oceny zgodności z Konstytucją odjęcia prawa do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. W przeciwnym bowiem wypadku, poza wymaganiem formy ustawy, odjęcie prawa do zaskarżania podlegałoby daleko idącej swobodzie ustawodawczej, gdy ograniczenie prawa do zaskarżania musiałoby już spełniać przesłanki z art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Należy zatem przyjąć, że ustawowe uniemożliwienie zaskarżenia orzeczenia lub decyzji wydanych w pierwszej instancji podlega kontroli na tle zasady proporcjonalności, zrekonstruowanej z art. 31 ust. 3 zdanie pierwsze Konstytucji. Ustawowe odjęcie prawa do zaskarżania powinno zatem znajdować uzasadnienie w wartościach wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji i być konieczne w demokratycznym państwie prawnym, a więc respektować zasadę proporcjonalności.

Nie wyłącza to jednak, jak już wspomniano, oceny zasadności odjęcia prawa do zaskarżenia także na tle innych zasad i wartości konstytucyjnych, w szczególności tych, o których stanowi art. 2 Konstytucji. Pozwala na to szeroka formuła zdania drugiego art. 78 Konstytucji. Może być ona bowiem odczytywana w kontekście innych przepisów konstytucyjnych, z których wynikają zasady i wartości konstytucyjne.

Dokonywana przez sąd na podstawie art. 56 § 2 KPK ingerencja w prawo oskarżyciela posiłkowego (ubocznego) do udziału w postępowaniu sądowym ma charakter pełny i definitywny. Pełnia charakteru tej ingerencji wynika stąd, że oskarżyciel posiłkowy wskutek rozstrzygnięcia, że nie może brać udziału w postępowaniu karnym przed sądem, traci status oskarżyciela posiłkowego i wszystkie wiążące się z nim uprawnienia.

W szczególności należy wskazać, że do oskarżycieli posiłkowych, którzy zostali pozbawieni udziału w postępowaniu karnym przed sądem na podstawie art. 56 § 2 KPK, nie ma zastosowania art. 56 § 4 KPK umożliwiający oskarżycielom posiłkowym pozbawionym udziału w postępowaniu na podstawie art. 56 § 1 KPK złożenie na piśmie ich stanowisk.

Ryzyko bezpodstawnego pozbawienia oskarżyciela posiłkowego udziału w procesie karnym przed sądem na podstawie art. 56 § 2 KPK, zwiększane przez niezaskarżalność postanowienia w tym przedmiocie, nie jest równoważone przez jakikolwiek mechanizm pozwalający takiemu podmiotowi lub instytucji na skuteczne złożenie stanowiska w sprawie, która może co najmniej pośrednio dotyczyć jego istotnych praw lub interesów.

O znaczeniu ingerencji w prawa oskarżyciela posiłkowego, dokonywanej postanowieniem wydawanym na podstawie art. 56 § 2 KPK, świadczy to, że Sąd Najwyższy uznaje, że zmiana kwalifikacji prawnej czynu w jurysdykcyjnym postępowaniu karnym, która uzasadnia uznanie podmiotu lub instytucji, uprzednio pozbawionego udziału w postępowaniu za oskarżyciela posiłkowego, może uzasadniać prowadzenie postępowania od początku (por. postanowienie SN z 24 maja 2011 r., sygn. akt II KK 13/11).

Oceniając zgodność art. 56 § 3 KPK w zaskarżonym zakresie, należy zauważyć, że pokrzywdzony nie jest stroną postępowania karnego przed sądem z mocy prawa. Jurysdykcyjne postępowanie karne różni się pod tym względem od postępowania przygotowawczego, w którym pokrzywdzony jest stroną z mocy art. 299 § 1 KPK Możliwość wzięcia przez pokrzywdzonego udziału w postępowaniu karnym przed sądem jako strony w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego jest uzależniona od złożenia przez niego w odpowiednim terminie, o charakterze prekluzyjnym, oświadczenia o działaniu albo przyłączeniu się do procesu (art. 54 § 1 i art. 55 § 3 KPK). Oświadczenie o działaniu lub o przyłączeniu się do procesu może być złożone aż do rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli do zwięzłego przedstawienia przez oskarżyciela zarzutów oskarżenia (art. 385 § 1 KPK).

Oświadczenia o działaniu lub o przyłączeniu się w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego do procesu karnego przed sądem mają charakter konstytutywny i prowadzą do nabycia przez podmiot lub instytucję, która je składa, statusu strony procesu.

Oświadczenia o działaniu lub o przyłączeniu się w charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego do jurysdykcyjnego procesu karnego są składane do sądu prowadzącego postępowanie i podlegają przez niego badaniu. Oznacza to, że oświadczenia pokrzywdzonego składane na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 KPK. wszczynają postępowanie incydentalne, mające na celu sprawdzenie, czy podmiot lub instytucja, które uzyskały status oskarżyciela posiłkowego, powinny być stroną jurysdykcyjnego procesu karnego. W postępowaniu tym sąd sprawdza, czy oświadczenia złożone na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 KPK pochodzą od podmiotu lub instytucji uprawnionej - pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 KPK - oraz czy oświadczenia te zostały złożone z zachowaniem terminu. Postępowanie to może zakończyć się w dwojaki sposób.

W przypadku, gdy sąd uznaje, że oświadczenia złożone na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 KPK zostały złożone przez osoby lub instytucje uprawnione w terminie, nie ma konieczności wydawania postanowienia deklarującego taki stan prawny. Skutki prawne wywołane przez złożenie oświadczeń na podstawie art. 54 § 1 albo art. 55 § 3 KPK pozostają w mocy. Natomiast w przypadku, gdy sąd uznaje, że oświadczenia, o których stanowią art. 54 § 1 oraz art. 55 § 3 KPK, zostały złożone przez podmiot lub instytucję nieuprawnioną albo po terminie ustawowym, wydaje postanowienie, że oskarżyciel posiłkowy (uboczny) nie może brać udziału w jurysdykcyjnym procesie karnym. Zgodnie z art. 56 § 3 KPK postanowienie to nie podlega zaskarżeniu.

Wydanie przez sąd postanowienia o tym, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w jurysdykcyjnym procesie karnym, powoduje pozbawienie podmiotu lub instytucji statusu strony postępowania karnego przed sądem i wszelkich wiążących się z nim uprawnień. Nie oznacza to jednak, że pokrzywdzony wskutek takiej decyzji jest całkowicie pozbawiony możliwości obrony swoich praw i udziału w procesie karnym. Kodeks postępowania karnego przewiduje bowiem sytuacje, gdy pokrzywdzony może działać w jurysdykcyjnym procesie karnym niezależnie od tego, czy ma status strony. Przejawia się to w możliwości złożenia wniosku o naprawienie szkody lub krzywdy (art. 49a KPK w związku z art. 46 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, Dz.U. z 2017 r. poz. 2204, ze zm.), zaspokojenia roszczeń wynikających z przestępstwa z ulegających przepadkowi przedmiotów poręczenia majątkowego lub ściągniętych sum poręczenia majątkowego, gdy w inny sposób nie można uzyskać naprawienia szkody (art. 269 § 1 KPK), udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania (art. 341 § 1 KPK), udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu w przedmiocie skazania oskarżonego bez rozprawy (art. 343 § 5 KPK), udziału pokrzywdzonego w posiedzeniu sądu w przedmiocie umorzenia postępowania z powodu niepoczytalności oskarżonego i zastosowania doń środków zabezpieczających (art. 354 pkt 2 KPK) oraz możliwości zaskarżenia wyroku warunkowo umarzającego postępowanie (art. 444 KPK).

Nie ulega jednak wątpliwości, że porównanie uprawnień, jakie mogą być wykonywane w jurysdykcyjnym procesie karnym przez pokrzywdzonego będącego oskarżycielem posiłkowym oraz uprawnień, które mogą być wykonywane przez pokrzywdzonego bez względu na to, czy jest stroną tego procesu, prowadzi do wniosku, iż pozbawienie go statusu oskarżyciela posiłkowego istotnie ogranicza obronę jego praw i interesów w procesie karnym.

Konfrontując art. 56 § 3 KPK w zaskarżonym zakresie z art. 78 Konstytucji, należy zauważyć, że przyznana pokrzywdzonemu możliwość uzyskania statusu oskarżyciela posiłkowego, z procesowego punktu widzenia incydentalna, z punktu widzenia pozycji procesowej oraz uprawnień pokrzywdzonego ma fundamentalne znaczenie.

Wystarczy wskazać, że pokrzywdzony, uzyskując status oskarżyciela posiłkowego, staje się stroną procesu karnego z wszelkimi związanymi z tym korzyściami prawnymi, przewidzianymi przepisami prawa. Do uprawnień oskarżyciela posiłkowego jako strony postępowania należą w szczególności: prawo do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego (art. 42 § 1 KPK), prawo do ustanowienia pełnomocnika (art. 87 § 1 KPK), prawo do udziału w posiedzeniu sądu (art. 96 § 1 KPK), prawo do zgłoszenia wniosku o przywrócenie terminu (art. 126 § 1 KPK), prawo do złożenia wniosku o sprostowanie protokołu rozprawy lub posiedzenia (art. 152 KPK), prawo dostępu do akt i sporządzania z nich odpisów (art. 156 § 1 KPK), prawo do uzyskania nieodpłatnie uwierzytelnionego odpisu każdego orzeczenia (art. 157 § 1 KPK), prawo do złożenia wniosku o przeprowadzenie dowodu (art. 167 KPK), prawo do zadawania pytań osobie przesłuchiwanej (art. 171 § 2 KPK), prawo do zabrania głosu podczas rozprawy w każdej kwestii podlegającej rozstrzygnięciu (art. 367 KPK), prawo do wnoszenia środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji (art. 425 § 1 KPK).

Kwestia utrzymania statusu strony w procesie karnym jest zatem niebagatelna dla zainteresowanego tym statusem pokrzywdzonego. Pozbawienie go możliwości zaskarżenia postanowienia odmawiającego mu tego statusu narusza jego konstytucyjne prawo podmiotowe wyrażone w art. 78 Konstytucji. Pozostaje jednak rozważyć, czy wyłączenie tej zaskarżalności nie jest uzasadnionym wyjątkiem, o którym stanowi art. 78 zdanie drugie Konstytucji.

Należy zauważyć, że dokonywana przez sąd na podstawie art. 56 § 2 KPK - niezaskarżalna na mocy art. 56 § 3 KPK - ingerencja w prawo oskarżyciela posiłkowego (ubocznego) do udziału w procesie karnym ma charakter pełny i definitywny.

Podkreślenia wymaga także to, że kontrolowany przepis odejmuje prawo do zaskarżenia orzeczenia wydanego nie w jakimkolwiek postępowaniu, ale w postępowaniu sądowym, co w kontekście prawa do sądu, wyrażonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji, nabiera wyjątkowego znaczenia. Standardy konstytucyjne w tej materii wymagają szczególnego uzasadnienia ograniczenia, a tym bardziej odjęcia prawa konstytucyjnego. Oskarżyciel posiłkowy wskutek rozstrzygnięcia sądu nie może brać udziału w postępowaniu karnym przed sądem, traci status oskarżyciela posiłkowego i wszystkie wiążące się z nim uprawnienia. Ryzyko bezpodstawnego pozbawienia oskarżyciela posiłkowego udziału w procesie karnym nie jest przy tym równoważone przez jakikolwiek inny mechanizm procesowy.

Nie sposób zatem mówić o najmniejszej uciążliwości (dolegliwości) w sytuacji pozbawienia pokrzywdzonego prawa do udziału w procesie karnym w roli strony. Uzyskanie i utrzymanie przez pokrzywdzonego pozycji strony procesu karnego ma bowiem, z perspektywy przysługujących mu z tego tytułu uprawnień, fundamentalne znaczenie. Tym samym pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia postanowienia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego istotnie ogranicza ochronę jego praw i interesów w procesie karnym.

Warto podkreślić, że prawodawca nie dostrzega takiej konieczności co do podobnej sytuacji procesowej - a contrario z art. 56 § 3 KPK dopuszcza zażalenie na postanowienie odmawiające statusu oskarżyciela subsydiarnego. Jest tak, mimo że przesłanki odmowy, określone w art. 56 § 2 KPK, są w istocie tożsame. Różnica polega na tym, że w miejsce terminowego oświadczenia o przystąpieniu do postępowania wchodzi złożenie w terminie aktu oskarżenia.

W zasadzie niespełnienie już tylko jednej z przesłanek proporcjonalności sensu largo przez kontrolowany przepis zwalnia Trybunał Konstytucyjny z badania, czy pozostałe przesłanki zostały spełnione. Niemniej, zdaniem Trybunału, kontrolowany art. 56 § 3 KPK nie spełnia także przesłanki proporcjonalności sensu stricto. Odjęte prawo do poddania kontroli instancyjnej postanowienia odbierającego pokrzywdzonemu status oskarżyciela posiłkowego, a przez to strony, z wszelkimi związanymi z tym konsekwencjami karnoprocesowymi, pozostaje w dysproporcji z wartością efektywności, sprawności i szybkości procesu karnego.

Pozbawienie pokrzywdzonego prawa do zaskarżenia orzeczenia sądu odbierającego mu status oskarżyciela posiłkowego, o którym mowa w art. 56 § 3 KPK, w zakwestionowanym zakresie, nie przechodzi zatem testu proporcjonalności - nie jest środkiem najmniej dolegliwym ani niezbędnym w rozumieniu art. 31 ust. 3 Konstytucji. Zaskarżony przepis narusza konstytucyjne prawo do zaskarżania orzeczeń sądowych wydanych w pierwszej instancji - art. 78 Konstytucji.





Adwokat Katowice Kamil Draga