Zaprzeczenie ojcostwa przez męża matki?

2022-11-23, Adwokat Katowice Kamil Draga

Czy jest w ogóle możliwa taka sytuacja, jak w pytaniu podanym w tytule wpisu? Owszem tak - choć w praktyce oznacza to konieczność wykazania czy też udowodnienia tego, iż dziecko nie pochodzi od ojca. Jest to zatem sytuacja w pewien sposób odwrotna od tej, gdy to dziecko reprezentowane przez matkę stara się wykazać, że dany mężczyzna jest jej biologicznym ojcem, wszelako środki dowodowe pomocne w takim postępowaniu, pozostają na ogół te same, w szczególności opinia w oparciu o badania DNA.

Warto pamiętać przy tym, że zgodnie z art. 63 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mąż matki może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.

Co jednak gdy powyższy termin upłynie, a mimo to istnieją wysoce prawdopodobne podstawy do takowego zaprzeczenia - czy wówczas prokurator może niejako za takiego mężczyznę wystąpić ze stosownym powództwem (jak wiadomo - może on w każdej sprawie cywilnej w zasadzie inicjować postępowanie)? Tej kwestii dotyka poniższe orzeczenie:

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2019 r. V CSK 471/18:


"W razie wytoczenia przez prokuratora powództwa o zaprzeczenie ojcostwa na podstawie art. 86 k.r.o. ze względu na niemożliwość jego wniesienia przez ojca dziecka (art. 63 k.r.o.), sąd bada, czy wymagało tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.",

"Stosownie do art. 7 k.p.c., prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Z unormowania tego wynika, że prokurator może wytoczyć powództwo w każdej sprawie cywilnej, chyba że przepis ustawowy uprawnienie to ogranicza; prokurator działa w interesie publicznym w celu ochrony praworządności. Kompetencje prokuratora do wytoczenia powództwa lub udziału w sprawie cywilnej są szerokie i autonomiczne, a przesłanki tego działania nie podlegają na gruncie art. 7 k.p.c. kontroli ani ocenie sądu z zastrzeżeniem odrębnych unormowań zawartych w art. 22, 6116, 86 i 127 k.r.o.",

"Prokuratorowi przysługuje uprawnienie do wytoczenia powództwa o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Treść art. 86 k.r.o. w konfrontacji z art. 7 k.p.c. prowadzi do wniosku, że ocena występowania przytoczonych w nim materialnoprawnych przesłanek powództwa o ustalenie pochodzenia dziecka nie jest pozostawiona swobodnej ocenie prokuratora, w tym znaczeniu, że ich wykazanie przez prokuratora podlega w pierwszej kolejności ocenie i weryfikacji przez sąd w okolicznościach każdego indywidualnie rozpatrywanego przypadku. Ustawodawca nie powtórzył w tym przepisie zawartego w art. 7 k.p.c. sformułowania ("jeżeli według jego oceny"); ponadto w art. 22 i 127 k.r.o. nie zamieścił dodatkowych przesłanek w postaci dobra dziecka lub ochrony interesu społecznego. Świadczy to o celowym zróżnicowaniu (zawężeniu) przez ustawodawcę zakresu uprawnienia prokuratora do kwestionowania pochodzenia dziecka (por. też art. 6116 k.r.o.) oraz wyrażeniu potrzeby istnienia sądowej kontroli celowości wytoczenia przez prokuratora powództwa o ustalenie pochodzenia dziecka, przede wszystkim w kontekście naczelnej zasady prawa rodzinnego, jaką jest zasada ochrony dobra dziecka.".

UZASADNIENIE

Skład orzekający

Przewodniczący: Sędzia SN Paweł Grzegorczyk.

Sędziowie SN: Krzysztof Pietrzykowski, Agnieszka Piotrowska (spr.).

Sentencja

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Prokuratora Prokuratury Rejonowej w Z. przeciwko G. D., B. S. i J. D. o zaprzeczenie ojcostwa, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 grudnia 2019 r., skargi kasacyjnej pozwanego G. D. od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 16 marca 2018 r., sygn. akt XVIII Ca (...), oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie faktyczne

Powód Prokurator Prokuratury Rejonowej w Z. w pozwie przeciwko G. D., B.

S. oraz J. D. domagał się orzeczenia, że G. D. nie jest ojcem J. D., córki G. D. i B. S., urodzonej w dniu 8 czerwca 1998 r. w K., której akt urodzenia sporządzony został w Urzędzie Stanu Cywilnego w K. za numerem (...)/1998.

Wyrokiem z dnia 11 października 2017 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił powództwo. Ustalił, że w czasie trwania związku małżeńskiego pozwanych ad. 1 i ad. 2, zawartego w dniu 29 kwietnia 1989 r. w S., urodziły się dwie córki: starsza K. i młodsza J. Wyrokiem z dnia 16 grudnia 2008 r. (II RC (...)) Sąd Okręgowy w C. oddalił powództwo G. D. o rozwód wobec negatywnej przesłanki rozwodowej z art. 56 § 3 k.r.o. Ponowny pozew G. D. został uwzględniony wyrokiem Sądu Okręgowego w K. z dnia 31 stycznia 2017 r. (XVIII C (...)), rozwiązującym przez rozwód małżeństwo powoda G. D. z pozwaną B. S. bez orzekania o winie; pozwany łożył na rzecz córki J. zasądzone alimenty. Z materiału dowodowego zgromadzonego w sprawach o rozwód, w tym z zeznań świadków, wynika, że w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku pozwaną B. D. łączyły w czasie wspólnych wyjazdów służbowych relacje intymne z M. M., czego pozwany miał świadomość; mężczyzna ten w rozmowie z G. D. i jego rodzicami twierdził w 2000 r., że jest biologicznym ojcem J.

Bezsporne było, że w okresie poczęcia J. pozwani małżonkowie współżyli fizycznie. Małoletnia w momencie złożenia pozwu J. nie miała początkowo świadomości, że toczy się sprawa o zaprzeczenie ojcostwa G. D., którego kochała i uważała za ojca. Była w złym stanie psychicznym, miała depresję, leczyła się u psychologa i psychiatry. Sąd Rejonowy oddalił wniosek dowodowy Prokuratora o dopuszczenie dowodu z dostarczonego przez pozwanego dokumentu prywatnego w postaci ekspertyzy z badań genetycznych DNA próbek dostarczonych przez pozwanego pochodzących od niego oraz - według jego twierdzeń-od pozwanej J. D. (z jej szczoteczki do zębów) ze względu na niedające się usunąć wątpliwości, czy rzeczywiście materiał genetyczny użyty w badaniach należał do pozwanej J. D., która zaprzeczyła, aby pozwany mógł wejść w posiadanie jej szczoteczki do zębów. Sąd Rejonowy oddalił powództwo o zaprzeczenie ojcostwa, albowiem Prokurator nie wykazał, że G. D. nie jest ojcem J.D. (art. 67 k.r.o.). Bezspornie w okresie poczęcia dziecka małżonkowie D. pozostawali we wspólnym pożyciu małżeńskim i stanowili rodzinę. Sąd uznał, że nie było podstaw do przyjęcia, że pozwany nie jest ojcem J., jedynie w oparciu o odmowę pozwanej J. D. poddania się badaniom genetycznym zgodności DNA w toku tego postępowania. Sąd podkreślił, że J. cale życie uważała pozwanego za swojego ojca, obecnie leczy się z powodu depresji, zatem odmowa poddania się badaniom nie oznacza przyznania twierdzeń powoda.

Wyrokiem z dnia 16 marca 2018 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił apelacje wniesione odrębnie przez Prokuratora i pozwanego G. D. wskazując, że w świetle art. 86 k.r.o. powództwo prokuratora w sprawach o ustalenie pochodzenia dziecka doznaje ograniczeń w porównaniu z powództwami o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka wytoczonymi bezpośrednio przez zainteresowane osoby fizyczne. Prokurator Rejonowy nie wykazał okoliczności świadczących o tym, że dobro małoletniej wówczas J. D. lub zasługujący na ochronę interes społeczny wymagał wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa G. D. wobec J. D. Zwrócił uwagę, że pozwany dowiedział się o romansie żony z M. M., gdy J. miała rok i nie przedsięwziął wówczas żadnych działań mających na celu rozwianie ewentualnych wątpliwości co do swojego ojcostwa, o ile takie powstały; małżonkowie pozostawali w okresie koncepcyjnym w pożyciu; córka w trakcie całego swojego życia traktowała pozwanego jako swojego ojca, w tym czasie wytworzyła się między nimi silna więź emocjonalna i rodzinna. Wytoczenie powództwa o zaprzeczenie ojcostwa pozwanego nie miało w tych okolicznościach nic wspólnego z ochroną dobra dziecka, a wręcz w interes ten godziło. Zarówno w dacie wytoczenia powództwa, kiedy pozwana była małoletnia, jak i w chwili orzekania przez Sąd Okręgowy, kiedy była już pełnoletnia, godziło w jej poczucie bezpieczeństwa, stałości wieloletnich więzi emocjonalnych i rodzinnych, a także pewności pochodzenia od rodziców. Nie ma podstaw do utożsamienia interesu pozwanego w wytoczeniu tego powództwa z godnym ochrony interesem społecznym. Sąd Okręgowy przyjął, że w okolicznościach sprawy Prokurator nie miał legitymacji do wystąpienia z pozwem, co prowadziło do oddalenia obu apelacji.

W skardze kasacyjnej pozwany G. D. zarzucił naruszenie art. 86 k.r.o. w zw. z art. 7 k.p.c. przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że prokurator ma obowiązek wykazania podstawy, na jakiej opiera swoją legitymację do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, a zatem powinien wykazać, że dobro dziecka lub interes społeczny uzasadniają jego wniesienie podczas gdy, zdaniem pozwanego, prokurator jest w swojej decyzji autonomiczny, a przesłanki jego działania nie podlegają kontroli ani ocenie sądu. Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie prawne

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna pozwanego G. D. nie jest uzasadniona, albowiem wbrew jej zarzutom, Sąd drugiej instancji prawidłowo zinterpretował i zastosował art. 86 zd.

1 k.r.o. stanowiący, że powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego.

W rozpoznawanej sprawie pozwanemu G. D. nie przysługiwało własne samodzielne uprawnienie do złożenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa wobec J. D. ze względu na upływ zawitego terminu do jego wniesienia (art. 63 k.r.o.). Wytoczył je prokurator, realizując przysługujące mu uprawnienie wynikające ze szczególnego unormowania zawartego w art. 86 k.r.o.

Stosownie do art. 7 k.p.c., prokurator może żądać wszczęcia postępowania w każdej sprawie, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu, jeżeli według jego oceny wymaga tego ochrona praworządności, praw obywateli lub interesu społecznego. W sprawach niemajątkowych z zakresu prawa rodzinnego prokurator może wytaczać powództwa tylko w wypadkach wskazanych w ustawie. Z unormowania tego wynika, że prokurator może wytoczyć powództwo w każdej sprawie cywilnej, chyba że przepis ustawowy uprawnienie to ogranicza; prokurator działa w interesie publicznym w celu ochrony praworządności (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2007 r., V CSK 109/07, OSNC 2008, Nr 9, poz. 107 i z dnia 9 marca 1993 r., I CR 3/93, OSNC 1993, Nr 9, poz. 165, a także postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2014 r., IV CSK 365/14, niepubl.). Kompetencje prokuratora do wytoczenia powództwa lub udziału w sprawie cywilnej są szerokie i autonomiczne, a przesłanki tego działania nie podlegają na gruncie art. 7 k.p.c. kontroli ani ocenie sądu z zastrzeżeniem odrębnych unormowań zawartych w art. 22, 6116, 86 i 127 k.r.o.

Art. 86 k.r.o., stanowiący wypadek, o którym mowa w art. 7 zd. 2 k.p.c., przewidywał w pierwotnej wersji obowiązującej do dnia 12 czerwca 2009 r., że powództwo o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka oraz o unieważnienie uznania dziecka może wytoczyć także prokurator. W orzecznictwie Sądu Najwyższego rozważano, czy powództwo prokuratora o ustalenie pochodzenia dziecka może podlegać ocenie sądu z punktu widzenia jego zgodności z zasadami współżycia społecznego. W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 7 czerwca 1971 r. mającej moc zasady prawnej (III CZP 87/70, OSNC 1972, Nr 3, poz. 42) Sąd Najwyższy dopuścił możliwość oddalenia powództwa prokuratora o zaprzeczenie macierzyństwa, jeśli szczególne okoliczności sprawy wskazują na sprzeczność tego żądania z zasadami współżycia społecznego oraz na konieczność ochrony interesu dziecka; dotyczy to sytuacji, w której stwierdzonemu w akcie stanu cywilnego macierzyństwu odpowiadają zgodne z nim od wielu lat istniejące faktyczne stosunki rodzinne, a poza przesłankami natury biologicznej nie ma innych przyczyn o charakterze niemajątkowym, które mogłyby przemawiać za potrzebą zmiany stanu cywilnego (por. także wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 1968 r., II CR 164/68, OSNCP 1969, Nr 3, poz. 55, z dnia 27 stycznia 1978 r., I CR 3/78, niepubl., z dnia 30 września 1997 r., III CKN 192/97 niepubl. oraz z dnia 13 stycznia 2005 r. III CK 126/04, Prokuratura i Prawo-wkładka. 2005/12/34).

Ustawą z dnia 6 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 220, poz. 1431) ustawodawca zmodyfikował z dniem 13 czerwca 2009 r. treść art. 86 k.r.o. przez wprowadzenie dwóch dodatkowych materialnoprawnych przesłanek powództwa prokuratora o ustalenie pochodzenia dziecka. W aktualnym stanie prawnym, prokuratorowi przysługuje uprawnienie do wytoczenia powództwa o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa oraz ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Treść art. 86 k.r.o. w konfrontacji z art. 7 k.p.c. prowadzi do wniosku, że ocena występowania przytoczonych w nim materialnoprawnych przesłanek powództwa o ustalenie pochodzenia dziecka nie jest pozostawiona swobodnej ocenie prokuratora, w tym znaczeniu, że ich wykazanie przez prokuratora podlega w pierwszej kolejności ocenie i weryfikacji przez sąd w okolicznościach każdego indywidualnie rozpatrywanego przypadku. Ustawodawca nie powtórzył w tym przepisie zawartego w art. 7 k.p.c. sformułowania ("jeżeli według jego oceny"); ponadto w art. 22 i 127 k.r.o. nie zamieścił dodatkowych przesłanek w postaci dobra dziecka lub ochrony interesu społecznego. Świadczy to o celowym zróżnicowaniu (zawężeniu) przez ustawodawcę zakresu uprawnienia prokuratora do kwestionowania pochodzenia dziecka (por. też art. 6116 k.r.o.) oraz wyrażeniu potrzeby istnienia sądowej kontroli celowości wytoczenia przez prokuratora powództwa o ustalenie pochodzenia dziecka, przede wszystkim w kontekście naczelnej zasady prawa rodzinnego, jaką jest zasada ochrony dobra dziecka.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. orzeczenia przytoczone wyżej) od lat podnosi się znaczenie ochrony dobra dziecka w sprawach o ustalenie jego pochodzenia oraz konieczność wnikliwego rozstrzygania przez sądy rodzinne możliwych kolizji między prawami osób zainteresowanych w sposób najpełniej realizujący interesy dziecka. Także w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka podkreśla się istotne znaczenie pewności prawnej, stabilności, bezpieczeństwa i ostateczności w stosunkach rodzinnych, zaś w określonych sytuacjach dobro dziecka, jego interes ma charakter nadrzędny wobec interesu rodziców, co odnosi się także do obiektywnego stanu biologicznego, tak zwanej "prawdy biologicznej" (por. decyzje ETPC z dnia 17 października 2017 r. w sprawie nr 54056/15, z dnia 7 marca 2017 r. w sprawie nr 15005/11 i z dnia 26 marca 2019 r. w sprawie nr 48493/11 oraz wyroki ETPC z dnia 31 maja 2018 r., nr 28475/14 i z dnia 18 lutego 2014 r., nr 28609/08).

W okolicznościach rozpatrywanej sprawy, Sąd Okręgowy, właściwie intepretując art. 86 k.r.o., trafnie ocenił, powołując się na stwierdzone w sprawie fakty, że Prokurator nie wykazał, aby wytoczenie przez niego powództwa o zaprzeczenie ojcostwa było uzasadnione dobrem małoletniej wówczas J. D. lub nastąpiło w celu ochrony skonkretyzowanego przez prokuratora interesu społecznego.

Prokurator nie zakwestionował zasadności tej oceny Sądu Okręgowego, albowiem nie wniósł skargi kasacyjnej od prawomocnego wyroku z dnia 16 marca 2018 r. oddalającego jego apelację. W skardze kasacyjnej pozwany G. D. przytoczył tylko jedną podstawę kasacyjną - naruszenia art. 86 k.r.o. w zw. z art. 7 k.p.c., która okazała się niezasadna; nie przedstawił natomiast żadnych innych podstaw procesowych lub materialnoprawnych. Stosownie do art. 39813 § 1 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw, co oznacza powinność Sądu Najwyższego merytorycznego rozpoznania jedynie tych zarzutów, które zostały wytknięte przez skarżącego i są dopuszczalne w świetle art. 3983 § 1 i 2 oraz niedopuszczalność uwzględnienia z urzędu innych, nawet występujących w sprawie, lecz nie wskazanych przez skarżącego, uchybień materialnoprawnych i procesowych, bez względu na ich ciężar i znaczenie dla wyniku rozpoznania skargi (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2017 r., I PK 95/16, nie publ.). W tej sytuacji orzeczono, jak w sentencji (art. 39814 k.p.c.).