Czy straż miejska może być takim samym oskarżycielem publicznym jak np. Policja?

2018-03-06, Adwokat Katowice Kamil Draga

Jak to niejednokrotnie bywa w naszym systemie prawnym – odpowiedzi jednoznacznej na powyższe pytanie brak.
Otóż rozbieżność orzeczniczą wywołała kwestia możliwości przyznania straży miejskiej (gminnej) kompetencji oskarżyciela publicznego w zakresie ścigania sprawców wykroczeń, o których mowa w art. 96 par. 3 Kodeksu wykroczeń (...kto wbrew obowiązkowi nie wskaże na żądanie uprawnionego organu, komu powierzył pojazd do kierowania lub używania w oznaczonym czasie). Z jednej strony pojawiło się stanowisko odmawiające straży miejskiej uprawnień oskarżyciela publicznego w sprawach o takie wykroczenie. Wszelako odnaleźć można orzeczenia, w której straży takie uprawnienia się przyznaje. Co ciekawe, rozbieżność utrzymała się, nawet mimo nowelizacji art. 17 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia. Niemniej nawet po przyznaniu straży uprawnienia do żądania od właściciela pojazdu wskazania, komu go powierzył, rozbieżność orzecznicza nadal istnieje, a wśród poglądów wyróżnić można jeszcze dwie podkategorie – orzeczenia, w których przed nowelizacją nie przyznawano straży stosownego uprawnienia, a po już tak, jak i orzeczenia, w których bez względu na datę nowelizacji, nie przyznawano straży uprawnień oskarżyciela publicznego w sprawach w/w czynu.

Przechodząc do przytoczenia wskazanych wyżej orzeczeń należy wskazać na:

- Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Karna - zasada prawna z dnia 30 września 2014 r. I KZP 16/14:

1. Na podstawie przepisu art. 17 § 3 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 395 ze zm.), w brzmieniu po nowelizacji ustawą z dnia 29 października 2010 r. o zmianie ustawy - Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 225, poz. 1466), straży gminnej (miejskiej) przysługują uprawnienia oskarżyciela publicznego w sprawach o wykroczenia z art. 96 § 3 Kodeksu wykroczeń.
2. Sąd Najwyższy postanowił nadać uchwale moc zasady prawnej.

Jak argumentowano w w/w orzeczeniu - „Sąd Najwyższy orzekający w składzie powiększonym za trafną uznał koncepcję, w myśl której do zakresu działania straży gminnej (miejskiej), co jest pojęciem nader szerokim, należą zarówno jej ustawowe zadania (cele), jak i czynności, do których ustawa upoważnia straże, zmierzające do realizacji tych zadań. W ustawie o strażach gminnych zostały one ujęte w art. 12 ust. 1, a w PrDrog - w art. 129b ust. 3. Nadane strażnikowi tym przepisem (pkt 7) upoważnienie do żądania od właściciela lub posiadacza pojazdu wskazania, komu powierzył pojazd do kierowania lub używania w określonym czasie, należy postrzegać jako uprawnienie do podejmowania szczególnego rodzaju czynności wyjaśniającej, ukierunkowanej na wykrycie sprawcy wykroczenia drogowego, najczęściej ujawnionego i zarejestrowanego za pomocą odpowiedniego urządzenia technicznego. W przypadku niewskazania przez adresata żądania osoby, której powierzył pojazd, dochodzi do zaistnienia wykroczenie z art. 96 § 3 KW, które straż gminna (miejska) ujawnia właśnie w ramach prowadzonej czynności wyjaśniającej, należącej do zakresu jej działania. W konsekwencji dochodzi do spełnienia określonego w art. 17 § 3 KPW warunku nabycia przez straż uprawnienia oskarżyciela publicznego w sprawach o wymienione wykroczenie. Niewątpliwie uprawnienie strażnika określone w art. 129b ust. 3 pkt 7 PrDrog ma zakotwiczenie nie tylko w tym przepisie, ale też w art. 12 ust. 1 pkt 5 ustawy o strażach gminnych, który mówi o prawie strażnika m.in. do dokonywania czynności wyjaśniających - w trybie i zakresie określonych w KPW.

Odmienny pogląd prezentuje chociażby wyrok Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 12 grudnia 2013 r. III KK 431/13:

„W postępowaniu w sprawach o wykroczenia, zgodnie z art. 17 § 3 KPW, straż gminna (miejska) może uzyskać status oskarżyciela publicznego tylko wówczas, gdy w zakresie swego działania ujawniła wykroczenie i wystąpiła w związku z tym z wnioskiem o ukaranie. W odniesieniu do kontroli ruchu drogowego uprawnienia straży gminnej (miejskiej) wynikają z art. 11 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz.U. Nr 123, poz. 779 ze zm.), który stanowi, że do zadań straży należy czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego - w zakresie określonym w przepisach o ruchu drogowym. Normą ustawową, określającą kompetencje straży gminnych (miejskich) w obszarze kontroli ruchu drogowego jest art. 129 b ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. z 2012 r. poz. 1137 ze zm.). Zgodnie z art. 129b ust. 2 pkt 1 i 2 cyt. ustawy strażnicy gminni (miejscy) uprawnieni są do wykonywania kontroli ruchu drogowego wyłącznie wobec kierującego pojazdem oraz uczestnika ruchu drogowego naruszających określone przepisy ruchu drogowego, natomiast nie mają uprawnień kontrolnych w stosunku do właściciela lub posiadacza pojazdu, jeżeli nie wykazuje się jego sprawstwa w tym zakresie. W związku tym wspomniany przepis kompetencyjny nie obejmuje swoim zasięgiem wykroczenia z art. 96 § 3 KW, którego sprawcą może być krąg podmiotów uprawnionych do dysponowania pojazdem, obciążonych obowiązkiem określonym w art. 78 ust. 4 i 5 Prawa o ruchu drogowym.”.

Zdaniem SN, zgodnie z art. 17 § 3 KPW strażom gminnym (miejskim) uprawnienia oskarżyciela publicznego przysługują tylko wówczas, gdy w zakresie swego działania, w tym w trakcie prowadzonych czynności wyjaśniających, ujawniły wykroczenie i wystąpiły z wnioskiem o ukaranie. Natomiast art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o stażach gminnych stanowi, że organ ten wykonuje zadania w zakresie ochrony porządku publicznego wynikające z ustaw i aktów prawa miejscowego, do zadań tych należy także czuwanie nad porządkiem i kontrola ruchu drogowego - w zakresie określonym w przepisach o ruchu drogowym (art. 11 ust. 1 pkt 2 ustawy). Normą ustawową, określającą kompetencje straży gminnych (miejskich) w obszarze kontroli ruchu drogowego jest art. 129 b Prawa o ruchu drogowym. Przepis ten nadaje strażnikom gminnym (miejskim) uprawnienia do wykonywania kontroli ruchu drogowego wobec kierującego pojazdem oraz uczestnika ruchu drogowego. Wynika z tego, zdaniem SN, że uprawnienia strażników straży gminnej (miejskiej) nie obejmują swoim zakresem właścicieli lub posiadaczy pojazdów, jeżeli nie wykazuje się ich sprawstwa. Straż gminna (miejska) nie jest więc uprawniona do złożenia wniosku o ukaranie za wykroczenie z art. 96 § 3 KW wobec właściciela lub posiadacza pojazdu, który nie wykonał obowiązku wskazania, komu powierzył pojazd do kierowania lub używania w oznaczonym miejscu i czasie.

Pierwsze z w/w orzeczeń jest wydane później i posiada moc zasady prawnej, toteż można oczekiwać, że właśnie ten pogląd zostanie przyjęty w orzekaniu przez sądy niższej instancji (w praktyce sądy rejonowe). Bynajmniej wątpliwości pozostają nadal i wcale nie można przesądzić, że obecne stanowisko Sądu Najwyższego nigdy nie zostanie już zmodyfikowane.

Problem ten także nie jest nowy i był już przedmiotem rozpoznania przez Europejski Trybunał Prawa Człowieka (ETPCz) w dwóch praktycznie takich samych sprawach wszczętych przez obywateli austriackich, którzy byli zobowiązani do wskazania kierujących ich pojazdami właśnie dlatego, że obaj twierdzili, że to nie oni prowadzili pojazdy w czasie stwierdzenia przekroczenia prędkości. Pojawiła się wątpliwość, czy obowiązek wskazania kierującego nie jest jakimś „wstępem do obowiązku dostarczenia dowodów przeciwko sobie”, co jest zabronione Europejską Konwencją Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, ponieważ właściciel staje przed wyborem: albo wskaże kierującego, albo będzie odpowiadał sam. Wprawdzie ETPCz takiego stanowiska nie podzielił, ale wyroki zapadły niejednogłośnie i wątpliwości pozostały [B. Gronowska, Wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu z dnia 8 kwietnia 2004 r. w sprawie Weh i z dnia 25 marca 2005 r. w sprawie Rieg przeciwko Austrii (dot. prawa oskarżonego do milczenia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia drogowe), Prok. i Pr. 2005, Nr 6, s. 161–167].

Omawiana tu kwestia wzbudziła wątpliwości też o charakterze konstytucyjnym jako wprowadzająca swoisty obowiązek denuncjacji. W tej sprawie wypowiedział się TK (wyrok z 12 marca 2014r., P 27/13), przeprowadzając kontrolę tego przepisu pod kątem wynikających z art. 2 Konstytucji RP zasad proporcjonalności i zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa.

Trybunał zauważył, że § 3 został dodany do art. 96 KW ustawą nowelizacyjną z 29.10.2010 r., ale także wcześniej niedopełnienie przewidzianego w art. 78 ust. 4 PrDrog obowiązku wskazania, komu został powierzony pojazd do kierowania lub użytkowania, było wykroczeniem, przy czym w piśmiennictwie nie było zgody, czy jest to wykroczenie z art. 65 § 2 KW, czy z art. 97 KW. Po wejściu w życie noweli stało się jasne, że niedopełnienie tego obowiązku jest wykroczeniem z art. 96 § 3 KW.

Zdaniem TK art. 96 § 3 KW nie nakłada obowiązku "denuncjacji", lecz sankcjonuje zachowanie polegające na niewskazaniu na żądanie uprawnionego organu, komu został powierzony pojazd do kierowania lub używania w określonym czasie. Powołując się na swoje wcześniejsze orzecznictwo TK stwierdza, że tam, gdzie przepisy nakładają na osoby fizyczne lub prawne obowiązki, powinien się również znaleźć przepis określający konsekwencję niedopełnienia obowiązku. Brak stosownej sankcji powoduje, iż przepis staje się martwy, a niespełnianie obowiązku nagminne. Artykuł 83 Konstytucji RP nakłada na każdego obowiązek przestrzegania prawa RP. Można zatem przyjąć, że w granicach zakreślonych przez Konstytucję ustawodawcy przysługuje swoboda określenia sankcji związanych z niedopełnieniem obowiązku.

Trybunał Konstytucyjny dostrzegł, że wykroczenie z art. 96 § 3 KW jest ścigane wyłącznie jako wykroczenie umyślne. Podsumowując, TK ocenił, że art. 96 § 3 KW jest zgodny z wynikającą z art. 2 Konstytucji RP zasadą proporcjonalności.

W dalszym ciągu uzasadnienia TK odniósł się do zaobserwowanego także przez Rzecznika Praw Obywatelskich sposobu stosowania prawa polegającego na tym, że właściciel lub posiadacz pojazdu "albo przyjmie mandat za popełnione wykroczenie, albo poniesie odpowiedzialność za niewskazanie osoby, która kierowała tym pojazdem". Obywatele wpadają więc w "swoistą pułapkę zastawioną przez prawo", co narusza wynikającą z art. 2 Konstytucji RP zasadę zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa. Trybunał nie podzielił trafności tego spostrzeżenia, wywodząc, że gdy wykroczenie drogowe zostanie utrwalone za pomocą urządzenia rejestrującego (fotoradaru), to ukaranie sprawcy mandatem karnym jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy nie ma wątpliwości co do jego tożsamości. Jeżeli organ ma wątpliwości co do tego, czy sprawcą wykroczenia przekroczenia dopuszczalnej prędkości jest właściciel (posiadacz) pojazdu, to nie może go ukarać mandatem karnym za to wykroczenie, ale może żądać wskazania, komu powierzył pojazd do kierowania (używania) w określonym czasie. Organ straży miejskiej, podobnie jak organ Policji, po odmowie właściciela (posiadacza) pojazdu wskazania, kto kierował pojazdem w momencie zarejestrowania przez fotoradar przekroczenia dopuszczalnej prędkości, kończy postępowanie mandatowe o popełnienie wykroczenia określonego w art. 92a KW i wszczyna postępowanie mandatowe o popełnienie wykroczenia określonego w art. 96 § 3 KW. Ta sekwencja postępowania Policji (straży miejskiej) nie oznacza, że ustawodawca zastawił pułapkę na właściciela (posiadacza) pojazdu. W państwie prawnym każdy ponosi odpowiedzialność za naruszenie obowiązku wynikającego z przepisu prawnego. Gdyby ustawodawca nie ustanowił normy sankcjonującej dla obowiązku wynikającego z art. 78 ust. 4 PrDrog, norma sankcjonowana byłaby "martwą literą prawa".

Konkludując, TK stwierdził, że art. 96 § 3 KW jest zgodny z wynikającą z art. 2 Konstytucji RP zasadą zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa (wyr. TK z 12.3.2014 r.,
P 27/13, Prok i Pr. 2014, Nr 9, poz. 49).



Adwokat Katowice Kamil Draga