Konieczność zgody współmałżonka na czynności dotyczące majątku wspólnego

2018-09-07, Adwokat Katowice Kamil Draga

Kontynuując tematykę majątkowych stosunków małżeńskich warto zatrzymać się nad regułą wyrażoną w art. 37 kro, albowiem może jest ona najważniejszą i niosącą najistotniejsze konsekwencje dla majątku wspólnego małżonków. Stanowić ma z założenia „bezpiecznik” chroniący ten majątek, a więc praktycznie egzystencję rodziny, przed nieodpowiedzialnymi lub celowymi działaniami męża lub żony, które mogą doprowadzić do finansowych kłopotów.

Otóż zgodnie z art. 37 § 1 wymaga się do dokonania wskazanych tam czynności zgody współmałżonka. Przepis ten koresponduje z art. 41 kro, albowiem zgodnie z jego § 1: „Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków.”, a także z § 2 stanowiącym, iż: „Jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw, o których mowa w art. 33 pkt 9, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.”.

Zatem zgoda współmałżonka jest potrzebna do:
1) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;
2) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
3) czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
4) darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Czynności wskazane w pkt 1) to praktycznie wszelkie możliwe operacje związane z nieruchomością i użytkowaniem wieczystym, a więc nie tylko sprzedaż czy zamiana prowadzące do zmiany własności tychże rzeczy, ale i dzierżawa, najem, użytkowanie, ustanowienie hipoteki itp.

W zakresie pkt 2) trzeba przypomnieć, że w odróżnieniu od tzw. własności hipotecznej lokalu nie jest takim prawem spółdzielcze prawo do lokalu (będące ograniczonym prawem rzeczowym) i to jego m.in. dotyczy tenże przepis. Niemniej prawo takie można tak samo jak prawo własności lokalu sprzedać, zaś lokal np. wynająć czy ustanowić na nim hipotekę (o ile jest księga wieczysta), więc zakres istotnych czynności jest ekonomicznie ten sam, co przy pełnym prawie własności.

Jeśli chodzi o pkt 3), to odnośnie gospodarstwa rolnego nie ma tu wątpliwości, natomiast przy przedsiębiorstwie trzeba pamiętać, że może ono stanowić wkład do spółki cywilnej czy też do osobowej spółki handlowej, jak i np. na pokrycie udziałów w spółce z o.o. i jeśli dojdzie do przeniesienia własności przedsiębiorstwa na te podmioty, to naturalnie przestaje ono być składnikiem majątku wspólnego.

Wątpliwości interpretacyjne mogą z kolei wynikać z zastosowania przepisu pkt 4), a więc jak należy rozumieć drobne darowizny zwyczajowo przyjęte. Jak zwykle w takich przypadkach pomocne okazuje się orzecznictwo, rozstrzygające określone sporne sytuacje (odsyłam do części końcowej wpisu).

Termin ten powinno się rozumieć w zasadzie zgodnie z tym, co stanowi art. 994 k.c. - w jego oparciu takich darowizn nie dolicza się do spadku przy obliczaniu zachowku. Za takie darowizny traktuje się darowizny, które następują z okazji świąt, urodzin, imienin, ślubu, zdania egzaminu lub innego zdarzenia o charakterze osobistym. W doktrynie akcentuje się jednak, że tak naprawdę okoliczności danego przypadku i sytuacji rozstrzygają o tym czy taka darowizna jest w istocie drobną i zwyczajowo przyjętą. Bez wątpienia pomocne będzie tu porównanie sytuacji majątkowej tak obdarowanego, jak i darczyńcy.

Czynność dokonana bez zgody nie jest od razu bezwzględnie nieważna, natomiast obarczona jest tzw. bezskutecznością zawieszoną. Oznacza to, że staje się w pełni ważna i skuteczna (już z chwilą jej zawarcia), gdy zostanie potwierdzona przez współmałżonka. Trzeba jednakże pamiętać tu o art. 38 kro, który stanowi o ochronie osób działających w dobrej wierze i zawierających umowę z jednym współmałżonkiem, a bez zgody drugiego.

Omawiany przepis nie znajduje natomiast zastosowania wtedy, gdy stronami umowy są oboje małżonkowie – wtedy bowiem niejako oboje wyrażają zgodę związując się umową, jak też w przypadku, gdy umowa dotyczy majątku osobistego danego współmałżonka.

Jak to wspomniano wyżej – przydatne w rozumieniu omawianej regulacji jest poniższe orzecznictwo:

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 2 czerwca 2017 r. VI ACa 350/17:
„Zgodnie z treścią art. 37 § 1 i § 2 KRO oraz art. 36 § 1 KRO w brzmieniu obowiązującym przed dniem 20 stycznia 2005 r. w przypadku czynności prawnej przekraczającej zakres zwykłego zarządu, dokonanej przez jednego z małżonków z osobą trzecią, zgoda małżonka była potrzebna do tego, aby uznać taką czynność za ważną. Brak zgody nie powodował nieważności danej czynności z mocy samego prawa. Powodował jedynie sankcję bezskuteczności zawieszonej, skutkującą uznaniem danej czynności, dokonanej bez takiej zgody, za nieskuteczną aż do chwili dokonania ewentualnego potwierdzenia tej czynności przez małżonka. Nieskuteczność czynności prawnej oznacza brak możliwości żądania ochrony prawnej roszczeń wynikających z czynności obarczonej powyższą sankcją.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 9 lutego 2017 r. VI ACa 1906/16:
„Nie powinno znajdować społecznej aprobaty takie zachowanie podmiotu obrotu gospodarczego, który na skutek własnych, świadomych działań składa kontrahentowi niezgodne z prawdą oświadczenia o swoim stanie cywilnym, utrzymuje pozwanego przez długi czas realizacji umowy w przeświadczeniu, że nie pozostaje w związku małżeńskim, a następnie chcąc odzyskać pieniądze wpłacone tytułem ceny dochodzi ich zwrotu jako świadczeń nienależnych z uwagi na nieważność umów, spowodowaną brakiem zgody małżonki na ich zawarcie.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi - I Wydział Cywilny z dnia 12 sierpnia 2016 r. I ACa 1653/15:
„I.
Zawieranie przez pozwaną umów przedwstępnych obejmujących spółdzielcze prawo do lokalu wchodzące w skład wspólności małżeńskiej, bez zgody męża, pozostawało w sprzeczności z art. 37 KRO mimo, że umowy te zostały sporządzone bez zachowania formy notarialnej i nie dawały podstaw do skutecznego zgłoszenia żądania o przeniesienie własności.
Teza redakcyjna Legalis.
II.
Istnieje możliwość skorzystania w procesie sądowym z dowodu z nagrań, nawet jeżeli nagrań tych dokonano bez wiedzy i zgody jednego z rozmówców. Pogląd ten ma zastosowanie zwłaszcza w przypadku, gdy strona nie może, bądź jest dla niej nadmiernie utrudnione, dowieść za pomocą innych środków dowodowych swoich racji mających decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia sporu.
opubl. OSA 2016/9/29.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku - I Wydział Cywilny z dnia 21 lipca 2016 r. I ACa 205/16:
„I. Zgoda małżonka potrzebna jest nie tylko do dokonania czynności prawnej prowadzącej bezpośrednio do zbycia nieruchomości, ale również czynności wstępnych, a więc zawarcia umowy przedwstępnej.
II. Jeżeli umowa przedwstępna nie przewidywała sposobu rozliczenia za korzystanie z nieruchomości, samoistny posiadacz odpowiada na podstawie art. 225 KC od chwili, gdy stanie się jasne, że do umowy nie dojdzie, a za okres wcześniejszy według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu - I Wydział Cywilny z dnia 30 czerwca 2016 r. I ACa 86/16:
„Dokonując oceny czy nabycie przez pozwanego udziałów w spółce przekraczało zakres zwykłego zarządu nie sposób opierać się jedynie na sytuacji finansowej samych małżonków, lecz należy również wziąć pod uwagę sytuację gospodarczą samej spółki, której to udziały zostały zbyte, bowiem nabycie udziałów nastąpiło w związku z prowadzoną przez pozwanego działalnością gospodarczą. Zakwalifikowanie czynności pozwanego jako przekraczającej zwykły zarząd, a tym samym w świetle obowiązujących w chwili zawarcia umowy przepisów (art 36 § 2 zd. 2 KRO) do jej dokonania wymagana była zgoda drugiego małżonka. Skoro zgoda taka nie została uzyskana (co zarówno w toku postępowania przed sądem I instancji, jak też w apelacji, nie było kwestionowane), to umowa sprzedaży udziałów oraz aneks do niej, w świetle treści art. 37 § 1 KRO w brzmieniu obowiązującym w chwili dokonania czynności, zasadnie uznane zostały za nieważne, a w konsekwencji tego, za nie mogące stanowić podstawy formułowanego w pozwie żądania zapłaty.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - I Wydział Cywilny z dnia 9 czerwca 2016 r. I ACa 1238/15:
„Osoba, która nie wykazała swojego umocowania do głosowania zamiast osoby uprawnionej, czyli właściciela lokalu, nie mogła skutecznie oddać głosu ,,za” i ,,przeciwko” zaskarżonym uchwałom.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku - I Wydział Cywilny z dnia 30 grudnia 2015 r. I ACa 899/15:
„Przepis art. 44 ustawy z dnia 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin (Dz.U. z 1977 r. Nr 32, poz. 140 ze zm.) stanowił uregulowanie szczególne względem art. 36 i 37 KRO w brzmieniu obowiązującym w dacie przekazania gospodarstwa rolnego i modyfikującym zasadę wynikającą z § 2 art. 36 KRO zgodnie z którą, do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu, za jaką należałoby uznać przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, potrzebna jest zgoda drugiego małżonka wyrażona w formie wymaganej dla danej czynności prawnej.”,

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 grudnia 2015 r. II FSK 2490/13:
„W przypadku darowizny udzielonej przez obojga małżonków z majątku wspólnego, opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn podlega nabycie przez nabywcę własności rzeczy i praw majątkowych otrzymanych oddzielnie od każdego z małżonków. Co do zasady każdy z małżonków może dokonać darowizny z majątku wspólnego. Wymaga to jedynie, poza drobnymi zwyczajowymi darowiznami, zgody drugiego małżonka (art. 37 § 1 pkt 4 KRO). Jeżeli małżonkowie dokonują darowizny z majątku wspólnego nie określając wartości darowizny udzielonej osobno przez każdego z małżonków, organ podatkowy może przyjąć, że wartość ta stanowiła połowę wartości darowizny obojga małżonków, zgodnie z domniemaniem, jakie wynika z treści art.43 § 1 KRO. Powyższe znajduje zastosowanie także w przypadku darowizn opodatkowanych na podstawie art. 6 ust. 4 i art. 15 ust. 4 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768 ze zm.).”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi - I Wydział Cywilny z dnia 7 sierpnia 2015 r. I ACa 184/15:
„1. Niewykonywanie przez spadkodawcę ustawowego obowiązku informowania żony o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny nie ma żadnego znaczenia dla zakresu odpowiedzialności wobec osób trzecich.
2. O ile obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu, to zasada ta odnosi się jedynie do aktywów spadkowych. Narastanie długów nie ma zatem wpływu na ustalanie substratu majątkowego. Przeciwny pogląd prowadzić mógłby do powstrzymywania się od regulowania należności spadkowych przez spadkobierców w celu wygenerowania zwiększonego zadłużenia i zmniejszenia substratu spadkowego.”,

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 lipca 2015 r. II FSK 1585/13:
„I.
1. Z przepisu art. 10 ust. 1 pkt 6 nie wynika opodatkowanie umowy najmu, a jej skutku w postaci przychodu uzyskanego w wyniku wykonania tej umowy.
2. Źródłem przychodów w podatku dochodowym od osób fizycznych jest przychód uzyskany z tytułu najmu, pomimo tego, że umowa najmu dotknięta jest wadą nieważności wynikającą z art. 37 KRO.
3. W sytuacji, gdy między małżonkami istniała wspólność majątkowa, osiągnęli przychód ze źródła określonego w art. 10 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 361, ze zm.), a żaden z nich nie złożył pisemnego oświadczenia o opodatkowaniu całości dochodu osiągniętego z tego źródła przez jednego z nich - prawidłowe było przypisanie każdemu z małżonków połowy przychodów.
opubl. GP.
II.
Nieważność umowy najmu czy niezastosowanie się do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie mają znaczenia dla postępowania podatkowego. Jeśli powstał przychód konieczne jest określenie zobowiązania podatkowego podatników.”,

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 16 grudnia 2014 r. III CSK 36/14:
„I.
Ogólną regułą obowiązującą w zakresie przedawnienia roszczeń jest zasada, że początek biegu przedawnienia jest niezależny od świadomości wierzyciela co do przysługującego mu roszczenia. W tym zakresie rozstrzyga zatem tylko obiektywnie ustalony najwcześniej możliwy termin wezwania dłużnika przez wierzyciela do wykonania zobowiązania. Takim terminem jest chwila powstania zobowiązania, a więc w przypadku zobowiązania o zwrot nienależnego świadczenia chwila spełnienia tego świadczenia i liczony od tego terminu czas potrzebny dłużnikowi na wykonanie zobowiązania, tj. na zwrot nienależnego świadczenia. Nie ma więc znaczenia brak świadomości wierzyciela, że uiścił nienależne świadczenie ani jego przekonanie, że miał możliwość wezwania do zwrotu świadczenia dopiero po uzyskaniu stosownych informacji i świadomości tego, iż świadczenie było nienależne. Zapatrywanie, że bieg przedawnienia należy liczyć dopiero od wezwania do zapłaty, które możliwe jest dopiero od chwili, gdy wierzyciel dowiedział się, że świadczenie było nienależne, jest poglądem przekreślającym całkowicie sens art. 120 § 1 zd. 2 KC.
opubl. Rzeczp.
II.
Bieg terminu przedawnienia roszczenia małżonka przeciwko osobie trzeciej o zwrot świadczenia spełnionego z majątku wspólnego na podstawie umowy zawartej z przekroczeniem zakresu zwykłego zarządu tym majątkiem rozpoczyna się w chwili określonej w art. 120 § 1 zdanie drugie KC, niezależnie od tego, czy osoba trzecia wyznaczyła uprawnionemu małżonkowi termin do potwierdzenia umowy (art. 37 § 2 KRO w brzmieniu przed dniem 20 stycznia 2005 r.) oraz od tego, kiedy małżonek dowiedział się o umowie lub odmówił jej potwierdzenia.
opubl. Biuletyn SN 2015/3; OSNC 2016/1/5; OSNC 2016/1/5.”,

Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 19 marca 2014 r. I UK 341/13:
„I.
Nie ma podstaw prawnych cofnięcia wniosku emerytalnego żony po ustaleniu jej emerytury (art. 116 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1227 ze zm.) w zamiarze uzyskania przez małżonka wypłaty transferowej połowy środków wcześniej zgromadzonych na rachunku zmarłej małżonki w otwartym funduszu emerytalnym, ponieważ po ustaleniu prawa do emerytury umowa z otwartym funduszem emerytalnym stała się nieważna z mocy prawa (art. 111a ust. 2b w związku z art. 131 ust. 1 a contrario ustawy z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych - t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 ze zm.), bądź z zamiarem dochodzenia od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych lub od Skarbu Państwa zrekompensowania połowy równowartości tych już niezgromadzonych środków, które zostały legalnie i skutecznie przekazane na dochody budżetu państwa w związku z ustaleniem prawa do emerytury żonie.
opubl. Legalis.
II.
1. Małżonek zmarłej emerytki, której ustalono prawo do emerytury, uwarunkowane jej wnioskiem o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych na dochody budżetu państwa (art. 46 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1440 ze zm.), nie może „wycofać” takiego wniosku ani żądać przywrócenia jej członkostwa oraz „zwrotnego” przekazania tych środków do otwartego funduszu emerytalnego (art. 83 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121).
2. Środki przekazane na dochody budżetu państwa stanowią przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej, ale ich przekazanie nie wymagało zgody drugiego małżonka (art. 31 § 2 pkt 3 w związku z art. 37 § 1 pkt 1-4 KRO a contrario).
opubl. OSNAPiUS 2015/7/94; OSP 2016/7-8/73.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie - I Wydział Cywilny z dnia 13 marca 2014 r. I ACa 771/13:
„1. Przepis art. 37 KRO nie wymaga zgody współmałżonka dla głosowania przy podejmowaniu uchwał na zebraniu wspólnoty. Jednocześnie nie ulega też wątpliwości, że do zarządu majątkiem wspólnym nie jest możliwe stosowanie przepisów kodeksu cywilnego o zarządzie rzeczą wspólną przez współwłaścicieli. Wszystkie te argumenty, w sytuacji braku przepisu wyłączającego możliwość samodzielnego głosowania małżonka w sprawach wynikających z prawa własności lokalu stanowiącego majątek wspólny, muszą prowadzić do wniosku o przysługiwaniu prawa głosu samodzielnie każdemu małżonkowi.
2. Wspólnota mieszkaniowa nie jest uprawniona do podejmowania jakichkolwiek decyzji dotyczących kosztów utrzymania lokali użytkowych stanowiących odrębny przedmiot własności. Właściciele lokali nie mogą podejmować żadnych uchwał, które ingerowałyby w prawa odrębnej własności lokalu. Uchwały mogą być podejmowane tylko w sprawach dotyczących czynności przekraczających zarząd nieruchomością wspólną.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie - I Wydział Cywilny z dnia 12 marca 2014 r. I ACa 779/13:
„1. W reżimie odpowiedzialności deliktowej na podstawie art. 415 KC (odmiennie niż na podstawie art. 417 KC w jego aktualnym brzemieniu) bezprawnym jest zachowanie sprzeczne z obowiązującym porządkiem prawnym, przez który rozumie się nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej, ale również nakazy i zakazy wynikające z norm moralnych i obyczajowych, czyli zasad współżycia społecznego (dobrych obyczajów).
2. Osoba, która nie wykorzystuje uprawnień przewidzianych w art. 37 § 2 KRO w celu zniweczenia stanu bezskuteczności zawieszonej, nadużywa prawa, postępuje wbrew dobrym obyczajom, co nie może zasługiwać na ochronę prawną i aprobatę społeczną. Jeśli takim postępowaniem naraża osobę trzecią na powstanie szkody, to za jej wyrządzenie odpowiada na podstawie art. 415 KC. Poza bezprawnością postępowania polegającą na nadużyciu prawa, konieczne jest także ustalenie subiektywnego nastawienia sprawcy do wyrządzenia szkody i związku przyczynowego pomiędzy szkodą a zaniechaniem. Przez winę rozumie się bowiem naganną w konkretnej sytuacji decyzję człowieka odnoszącą się do podjętego przez niego czynu (działania i zaniechania). Istotą winy jest więc możliwość postawienia sprawcy zarzutu niewłaściwego zachowania się.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 13 grudnia 2013 r. VI ACa 810/11:
„1. Zasada braku związania sądu drugiej instancji rozpoznającego sprawę na skutek apelacji zawartymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego nie może prowadzić do zastosowania z urzędu art. 37 § 1 i 2 w zw. z art. 36 § 1 i 2 KRO (prawo materialne), albowiem wymagałoby to uprzedniego dokonania przez sąd odwoławczy dodatkowych ustaleń faktycznych, a w konsekwencji prowadziłoby do naruszenia określonej w art. 493 § 1 w zw. z art. 495 § 3 KPC zasady prekluzji w zakresie zarzutów, twierdzeń i dowodów w postępowaniu wywołanym wniesieniem zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym.
2. Poinformowanie wystawcy weksla własnego (a także poręczycieli wekslowych) o możliwości zapoznania się z oryginałem weksla w dniu oraz miejscu jego płatności może być uznane za spełniające wymaganie określone w art. 38 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. z 1936 r. Nr 37, poz. 282 ze zm.). W takim jednak przypadku uznać należy, że przedstawienie weksla do zapłaty następuje nie z chwilą wystosowania do wystawcy stosownego zawiadomienia, ale w dniu, w którym mógł on faktycznie dokonać oględzin weksla i ustalić, czy jest zobowiązany do jego zapłaty.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie - I Wydział Cywilny z dnia 22 października 2013 r. I ACa 966/13:
„1. Wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jedno z małżonków, może domagać się uznania czynności prawnej za bezskuteczną na podstawie art. 527 § 1 KC wtedy, gdy przedmiot czynności wchodził do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka, zarówno gdy czynności dokonał sam dłużnik, jak również gdy czynności dokonali wspólnie dłużnik i jego małżonek lub czynności dokonał małżonek za zgodą dłużnika. Przedmiotem skargi pauliańskiej może być więc czynność prawna dłużnika dokonana samodzielnie lub wspólnie z inną osobą, przy czym udział dłużnika może ograniczyć się do wyrażenia wymaganej przez ustawę zgody na daną czynność. Założeniem powództwa opartego na art. 527 § 1 KC jest to, że czynność prawna, np. umowa darowizny, jest ważna, zatem pozwany nabywca nabył własność nieruchomości, jednak z uwagi na naruszenie praw wierzycieli powinien znosić prowadzoną przez nich egzekucję.
2. Warunkiem skuteczności umowy darowizny nieruchomości wchodzącej w skład wspólności majątkowej małżeńskiej zawartej z osobą trzecią przez jednego z małżonków jest zgoda drugiego małżonka na jej dokonanie, wyrażona w formie aktu notarialnego (art. 37 § 1 pkt 1 KRO w zw. z art. 158 KC w zw. z art. 63 § 2 KC). W myśl art. 37 § 2 KRO ważność umowy, która została zawarta przez jednego z małżonków bez wymaganej zgody drugiego małżonka, zależy od potwierdzenia umowy przez drugiego małżonka. Oznacza to, że do czasu udzielenia takiej zgody czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Zgoda małżonka jest zgodą osoby trzeciej, o której mowa w art. 63 § 1 KC. Małżonek wyrażający zgodę nie staje się stroną czynności prawnej.
3. Bezskuteczność umowy darowizny nieruchomości zawartej bez zgody drugiego z małżonków oznacza, że do czasu udzielenia tej zgody umowa nie wywołuje skutków prawnych w postaci przejścia własności na nabywcę, co oznacza również niezgodność dokonanego wpisu prawa własności nabywcy w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Na bezskuteczność umowy może powołać się każda osoba mająca w tym interes prawny, np. w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym lub w formie zarzutu w sprawie sądowej o świadczenie (np. o wydanie nieruchomości). Warunkiem skutecznego zarzutu jest wykazanie, że rzeczywiście dana nieruchomość objęta była małżeńską wspólnością majątkową.
4. Dla włączenia do masy upadłości nieruchomości wchodzącej uprzednio w skład majątku dorobkowego małżonków zbytej następnie w drodze umowy darowizny przez jednego ze współmałżonków bez zgody drugiego - upadłego - współmałżonka, wystarczające jest uzyskanie przez syndyka masy upadłości orzeczenia uzgadniającego wpis w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, z którego będzie wynikać, iż prawo własności nieruchomości przysługiwało obydwu małżonkom. Nawet jednak mimo braku przesądzenia tej kwestii w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej, syndyk może - po uzupełnieniu spisu inwentarza masy upadłości, zatwierdzeniu go przez sędziego komisarza i umożliwieniu pozwanemu złożenia wniosku o wyłączenie z masy upadłości na podstawie art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.) - wytoczyć powództwo o wydanie przedmiotowej nieruchomości. W procesie takim sąd jest uprawniony ocenić - jako przesłankę rozstrzygnięcia - skuteczność umowy darowizny. Z tej samej drogi syndyk może skorzystać również w tych przypadkach, w których bezskuteczność czynności prawnych upadłego w stosunku do masy następuje z mocy samego prawa, tj. art. 127 ust. 1 i nast. Prawa upadłościowego i naprawczego a więc bez potrzeby uzyskiwania wyroku uznającego daną czynność upadłego (ewentualnie dokonanej z udziałem małżonka) za bezskuteczną.”,

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 października 2013 r. II FSK 2915/11:
„I.
Skoro tylko jeden z małżonków może w drodze nabycia lub objęcia udziałów w spółce z o.o. stać się podmiotem praw korporacyjnych, to dla zupełności czynności prawnej darowizny udziałów w ww. spółce na rzecz drugiej osoby, konieczne jest przyjęcie, że tylko udziałowiec, któremu przysługują zarówna prawa korporacyjne, jak i prawa majątkowe, nawet jeżeli te ostatnie stanowią składową wspólnoty majątkowej małżonków, może być stroną czynności prawnej darowizny. (...) w przypadku czynności prawnej darowizny (art. 888 § 1 KC) pomiędzy rodzeństwem, której przedmiotem są udziały w spółce kapitałowej, zgoda współmałżonka darczyńcy, o której mowa w art. 37 § 1 ust. 4 KRO, nie wpływa na zasadność zastosowania zwolnienia podatkowego przewidzianego w art. 4a ust. 1 pkt 1 ustawy z 28.7.1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz.U. 2009 r. Nr 93, poz. 768 ze zm.).
opubl. MoPod 2014/1/42.
II.
Dla zastosowania zwolnienia z podatku od darowizny dotyczącej udziałów w spółce i dokonanej między członkami najbliższej rodziny nie jest konieczne złożenie dwóch zgłoszeń, w przypadku gdy darczyńca pozostaje z żoną we wspólności majątkowej. Ulga przysługuje obdarowanemu nawet wtedy, gdy darczyńca nie dysponuje zgodą małżonki.
opubl. GP.”,

Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 4 lipca 2013 r. I CSK 733/12:
„Rozstrzygając o nieważności czynności prawnej prowadzącej do rozporządzenia nieruchomością należącą do majątku wspólnego małżonków, dokonanej przez jednego małżonka z naruszeniem art. 37 KRO, winno się mieć na względzie w szczególności dyspozycję art 38 KRO.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 14 czerwca 2013 r. VI ACa 1693/12:
„1. Jeżeli przed Sądem I instancji nie były wskazywane takie okoliczności faktyczne, które wyczerpywałyby hipotezę art. 415 KC, powoływanie się na czyn niedozwolony w postępowaniu apelacyjnym stanowi niedopuszczalną, w świetle art. 383 KPC zmianę powództwa.
2. Roszczenie o zwrot podwójnego zadatku nie jest roszczeniem, które mieściłoby się w ramach odszkodowania z tytułu czynu niedozwolonego.
3. Zgodnie z art. 394 § 1 KC zadatek, aby wywołać skutki prawne wymienione w tym przepisie, powinien zostać wręczony (przez zapłatę gotówki, uznanie rachunku bankowego, wręczenie rzeczy bądź dokonanie innych przysporzeń majątkowych). Wręczenie zadatku jest zatem czynnością faktyczną wywołującą skutki prawne oznaczone w art. 394 KC. Oznacza to, że brak czynności wręczenia zadatku niweczy wskazane wyżej skutki.
4. Zgodnie z art. 37 § 1 pkt 1 KRO zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania czynności prawnej prowadzącej do zbycia nieruchomość - pod rygorem bezskuteczności zawieszonej czynności prawnej. Za czynność taką - prowadzącą do zbycia czyli zobowiązującą, a nie tylko polegającą na zbyciu, a więc rozporządzającą - uznać należy również umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości zawartą w formie aktu notarialnego. Brak potwierdzenia tej czynności przez drugiego małżonka oraz złożenie wyraźnego oświadczenia, że na zmienioną aneksem umowę przedwstępną nie wyraża zgody prowadzi do jej nieważności.”,

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - I Wydział Cywilny z dnia 18 kwietnia 2013 r. I ACa 1300/12:
„1. Zgodnie z art. 840 § 1 pkt 3 KPC, w brzmieniu obowiązującym do 5 lutego 2005 r., tj. sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), dłużnik może w drodze powództwa żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub części albo ograniczenia, jeżeli małżonek, przeciwko któremu sąd nadał klauzulę wykonalności na podstawie art. 787 KPC wykaże, że egzekwowane świadczenie wierzycielowi nie należy się, przy czym małżonkowi temu przysługują zarzuty nie tylko z własnego prawa, lecz i te, z którymi mógł wystąpić jego współmałżonek. W sprawie wszczętej na podstawie powództwa przeciwegzekucyjnego niedopuszczalne jest ponowne powołanie przez małżonka dłużnika tych zarzutów, które zgłosił dłużnik w procesie poprzedzającym wydanie przeciwko niemu tytułu egzekucyjnego. W przypadku zaś, gdy zarzut nie został podniesiony i rozpoznany, możliwe jest zgłoszenie go na etapie powództwa przeciwegzekucyjnego.
2. Powództwo opozycyjne małżonka dłużnika dochodzone na podstawie art. 840 § 1 pkt 3 KPC może być oparte także na zarzutach dotyczących zdarzeń, które wystąpiły przed powstaniem tytułu egzekucyjnego. Uwzględnienie takiego powództwa nie powoduje zmiany treści tytułu wykonawczego, a ogranicza jedynie krąg podmiotów, w stosunku do których można prowadzić postępowanie egzekucyjne.
3. Zgodnie z art. 5 ust. 6 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 162, poz. 1691), która weszła w życie 20 stycznia 2005 r., jeżeli roszczenie powstało przed wejściem w życie ustawy, egzekucję prowadzi się według przepisów dotychczasowych. Zgodnie z art. 5 ust. 5 ustawy zmieniającej z dnia 17 czerwca 2004 r., przepisy dotychczasowe stosuje się do: 1) oceny skutków czynności zobowiązujących lub rozporządzających małżonków i ich odpowiedzialności za zobowiązania sprzed wejścia w życie ustawy; 2) wyłączenia lub ograniczenia odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązanie jednego małżonka powstałe przed wejściem ustawy w życie.
4. Do czynności prawnych przekraczających zakres zwykłego zarządu niezbędna jest zgoda drugiego małżonka a w przypadku braku takiej zgody, czynność prawna zawarta przez jednego z małżonków bez zgody drugiego, jest nieważna. Sankcja nieważności czynności prawnej dokonanej bez zgody współmałżonka wynika z art. 37 § 1 KRO, który stanowi lex specialis w stosunku do art. 58 KC. Umowa (np. poręczenia majątkowego) przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym małżonków zawarta przez jedno z małżonków bez zgody współmałżonka jest przy tym nieważna bez względu na dobrą wiarę kontrahenta. O tym, czy dokonana przez jednego małżonka czynność jest czynnością przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym małżonków, czy też czynnością mieszczącą się w zakresie zwykłego zarządu, rozstrzyga porównanie wywołanych nią skutków z rozmiarem, charakterem i składnikami majątku wspólnego, a więc, innymi słowy, ocena relacji zachodzącej między takimi elementami jak wysokość zobowiązania powstałego w następstwie dokonania czynności i wartość majątku wspólnego małżonków.”,

Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 13 września 2012 r. V CSK 408/11:
„Zawarcie umowy przez jednego małżonka bez wymaganej zgody drugiego z nich powoduje bezskuteczność zawieszoną takiej umowy (art. 37 § 2 i 3 KRO w zw. z art. 63 § 1 KC). Odmowa potwierdzenia umowy przez współmałżonka przekształca tą sankcję wadliwej umowy w nieważność bezwzględną, co oznacza, że umowa taka jest nieważna ze skutkiem ex tunc. W sytuacji gdy przedmiotem bezwzględnie nieważnej umowy darowizny uczynionej przez spadkodawcę na rzecz jednego ze swych spadkobierców - uczestnika postępowania o podział majątku wspólnego i dział spadku, jest kwota pieniężna, w skład majątku wspólnego wchodzi wierzytelność z tytułu zwrotu kwoty, stanowiącej przedmiot nieważnej umowy darowizny. Konsekwentnie więc, w związku z treścią art. 43 § 1 KRO, w skład spadku wchodzi połowa tej kwoty.”,




Adwokat Katowice Kamil Draga