Testament allograficzny
2016-06-09, Adwokat Katowice Kamil Draga
Testament allograficzny jako jedną z form rozrządzenia swym majątkiem na wypadek śmierci przewiduje art. 951 k.c. Podobnie jak w sytuacji przewidzianej w art. 952 k.c. - do oświadczenia swojej woli przez spadkodawcę dochodzi ustnie, a zatem jest to dogodna forma dla osób, które z jakichś przyczyn nie mogą pisemnie wyrazić swojego stanowiska. Ta forma testamentu nie jest przy tym „gorszą” czy mniej ważną od testamentu własnoręcznego lub nawet tego sporządzonego w formie aktu notarialnego, a co więcej – w ten sposób można również odwołać czy zmienić właśnie te testamenty w formie pisemnej. Zarazem sformalizowana procedura towarzysząca oświadczaniu ostatniej woli przed przedstawicielem władz samorządu terytorialnego służyć ma ograniczeniu potencjalnych możliwości podważenia jego postanowień.
Niezbędnym warunkiem skuteczności i ważności omawianego tu testamentu jest złożenie przez spadkodawcę swego oświadczenia woli w obecności dwóch świadków, jak i ponadto przed przedstawicielem samorządu terytorialnego, którym mogą być: wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosty, marszałek województwa, sekretarz powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.
Niezbędną „formalnością” jaką należy dopełnić jest to, że oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół nadto odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, jak i przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.
Należy zaznaczyć, że ustawa wymaga obecności dwóch świadków, ale obok osoby urzędowej. Przedstawiciel samorządu terytorialnego lub kierownik USC nie może bowiem być jednocześnie świadkiem czynności. Osoba taka nie może także przyjąć oświadczeń spadkowych, jeśli nie mogłaby być świadkiem z przyczyn określonych w art. 957 k.c. Osoba urzędowa powinna być obecna w trakcie całego procesu sporządzania testamentu - nieważny jest bowiem testament, przy sporządzaniu którego urzędnik uczestniczył jedynie przy czynności odczytywania protokołu (zob. wyr. SN z 25.10.1973 r., III CRN 241/73, OSP 1974, Nr 6, poz. 127).
Praktyka stosowania prawa spadkowego dostarcza przykładów wadliwości testamentów allograficznych wywołanych najczęściej składaniem oświadczeń woli na wypadek śmierci przed osobami nienależącymi do kręgu osób uprawnionych do odbierania takich oświadczeń albo naruszeniami prawa przez osoby urzędowe powołane do uczestniczenia przy sporządzaniu takich testamentów. Skutkiem prawnym oświadczeń woli przejawionych w obu sytuacjach była nieważność testamentów allograficznych. Mając jednakże na uwadze fakt, że przyczyny wadliwości czynności prawnej mortis causa tkwiły niejednokrotnie po stronie osób urzędowych, orzecznictwo – dążąc do utrzymania i urzeczywistnienia ostatniej woli spadkodawcy – sięgało po instytucję przekształcenia (tzw. konwersji) nieważnego testamentu allograficznego w testament ustny (art. 952 k.c.) uznając, że wadliwe działania lub zaniechania osób urzędowych, mogą stanowić "szczególne okoliczności", o których mowa w tymże przepisie.
Nakazany prawem warunek ustnego wyrażenia woli przez spadkodawcę uniemożliwia zatwierdzenie projektu testamentu lub wyrażenie zgody na postanowienia sformułowane przez inną osobę. Spadkodawca musi zatem osobiście i bez jakiejkolwiek ingerencji zewnętrznej przekazać rozrządzenia testamentowe do protokołu. Takiemu rozumieniu procedury sporządzania testamentu allograficznego dał wyraz SN, który w uchw. z 26.2.1993r. (III CZP 24/92, OSN 1993, Nr 7–8, poz. 134) stwierdził, że warunkiem ważności zarówno testamentu zwykłego, przewidzianego w art. 951 k.c., jak i testamentu szczególnego, uregulowanego w art. 952 k.c., jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli. Wymaganiu temu nie czyni zadość odczytanie spadkodawcy sporządzonego wcześniej – pod jego nieobecność – pisemnego projektu testamentu i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę.
Ustawodawca nie ogranicza kręgu osób, które mogą pełnić funkcje protokolanta. Osoby te, o czym wspomniano wcześniej, mogą być również świadkami testamentu. Nie ma też formalnych przeszkód, by całą czynność zaprotokołował sam urzędnik, przed którym doszło do złożenia oświadczeń testamentowych. Według SN, z uwagi na czysto techniczny charakter czynności protokołowania, dopuszczalne jest by protokół sporządzała również osoba, dla której w testamencie przewidziano korzyść majątkową (uchw. SN z 27.11.1969 r., III CZP 76/69, OSN 1970, Nr 6, poz. 104).
Istotnym problemem jaki pojawia się w związku z tym typem testamentu jest okoliczność, że o jego sporządzeniu częstokroć mogą nie wiedzieć najbliżsi krewni, którzy dziedziczą z ustawy. Naturalnie ta jednostka samorządu,w której spadkodawca oświadczył swą wolę ma obowiązek powiadomienia sądu prowadzącego postępowanie spadkowe o tym, że posiada testament allograficzny oraz przekazać mu protokół, w którym spisano jego treść. Wszelako rzecz rozbija się o to, że urząd może zwyczajnie nie wiedzieć o zgonie danej osoby – najczęściej jeśli ta oświadczyła swą ostatnią wolę nie przed kierownikiem USC w tej miejscowości, w której zamieszkiwała przed śmiercią, lecz w innym miejscu czy przed innym z w/w przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego. Także sąd nie ma obowiązku zwracania się do szeregu urzędów z zapytaniem o to, czy czasem nie znajduje się u nich testament allograficzny danego spadkodawcy. Taki stan rzeczy może stanowić źródło potężnych kłopotów w sytuacji, kiedy dopiero po przeprowadzeniu postępowania spadkowego i podziale spadku okaże się, że jednak istniał ów testament allograficzny, na mocy którego do tego spadku były powołane inne osoby lub chociażby w innych częściach.
Zwyczajowo – zachęcam w tym miejscu do zapoznania się najważniejszymi orzeczeniami sądów:
Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 18 listopada 2015 r. III CSK 16/15:
„I.
1. Na osobie urzędowej - w przeciwieństwie do świadków - spoczywa obowiązek czuwania nad zachowaniem warunków formalnych testamentu, określonych w art. 951 KC. Osoba ta, wezwana do udziału w porządzeniu testamentu, ma obowiązek - co wynika z jednoznacznego brzmienia art. 951 § 1 KC - odebrać oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy w obecności jednoczesnej dwóch świadków. Nie ma ona - rzecz jasna - obowiązku zapewnienia udziału świadków w tej czynności, a jedynie skontrolowanie, czy są oni obecni przy jej dokonywaniu, gdyż bez zachowania tego warunku testament allograficzny jest nieważny.
2. Udział kierownika urzędu stanu cywilnego w sporządzeniu testamentu allograficznego mieści się w zakresie wykonywania władzy publicznej przez jednostkę samorządu terytorialnego, zaś odebranie przez tę osobę urzędową oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy bez jednoczesnej obecności dwóch świadków stanowi działanie niezgodne z prawem.
opubl. Legalis.
II.
Przyjęcie przez osobę urzędową wymienioną w art. 951 § 1 KC oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy bez jednoczesnej obecności dwóch świadków uzasadnia odpowiedzialność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za wyrządzoną szkodę (art. 417 § 1 KC).
opubl. Biuletyn SN 2016/3; OSNC 2016/10/122.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 14 czerwca 2012 r. I CSK 564/11:
„1. Ograniczenia co do formy testamentu dotyczą jedynie osób głuchych lub niemych i odnoszą się tylko do testamentu alograficznego (art. 951 § 3 KC). Nie ma natomiast ograniczeń, gdy chodzi o sporządzenie przez takie osoby testamentu notarialnego, tym bardziej ograniczenie takie nie dotyczy osoby, która nie jest głucha ani niema, jednak z powodu schorzenia nie może się wypowiadać w sposób artykułowany.
2. Sam fakt, że testator nie może mówić w sposób zrozumiały i nie może też pisać, lecz porozumiewa się za pomocą gestów czy dźwięków czy w inny jeszcze sposób, nie musi oznaczać, że składa oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome lub swobodne wyrażenie woli.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 12 stycznia 2007 r. IV CSK 257/06:
„1. Ograniczenia dowodowe przewidziane w art. 247 KPC nie dotyczą protokołu, w którym spisane jest oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy stanowiące testament alograficzny (art. 951 § 2 KC).
2. Dla ważności testamentu alograficznego (art. 951 § 1 KC) konieczna jest obecność świadków w czasie składania przez spadkodawcę oświadczenia swej woli.
3. Tak zwana konwersja testamentu alograficznego i uznanie go za ważny testament ustny (952 KC) możliwa jest tylko wówczas, gdy spełnione są wszystkie przesłanki ważności testamentu ustnego.”,
Uchwała Regionalnej Izby Obrachunkowej we Wrocławiu z dnia 20 lipca 2005 r. 65/2005:
„Uchwała wprowadzająca opłatę administracyjną za sporządzenie testamentu allograficznego w trybie art. 951 KC w rażący sposób narusza postanowienia art. 18 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 121, poz. 844 ze zm.) odwołującej się w tym zakresie do ustawy z dnia 9 września 2000 r. o opłacie skarbowej (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 84). Ta ostatnia ustawa ustala części II pkt 6 załącznika opłatę skarbową w kwocie 15 zł „od protokołu zawierającego ostatnią wolę spadkodawcy sporządzonego przez osoby wymienione w art. 951 § 1 Kodeksu cywilnego", tj. za testament.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 8 października 2004 r. V CK 184/04:
„Należy uznać za dopuszczalne ustalenie - za pomocą wszelkich środków dowodowych - treści oraz faktu sporządzenia zaginionego testamentu allograficznego (art. 951 KC).”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 marca 2004 r. II CK 67/03:
„Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 KC spowodowana zamieszczeniem w nim rozporządzeń dwóch spadkodawców (art. 942 KC) nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne. Nieświadomość skutku w postaci nieważności sporządzonego testamentu sprawia, że spadkodawca pozostaje w błędnym przekonaniu o zgodnym z prawem rozrządzeniu i stanowi szczególną okoliczność uniemożliwiającą zachowanie zwykłej formy testamentu.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 marca 2004 r. II CK 67/03:
„Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 KC spowodowana zamieszczeniem w nim rozporządzeń dwóch spadkodawców (art. 942 KC) nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne. Nieświadomość skutku w postaci nieważności sporządzonego testamentu sprawia, że spadkodawca pozostaje w błędnym przekonaniu o zgodnym z prawem rozrządzeniu i stanowi szczególną okoliczność uniemożliwiającą zachowanie zwykłej formy testamentu.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 marca 2004 r. I CK 355/03:
„Przepis art. 951 § 2 KC nie statuuje obowiązku zamieszczenia w protokole sporządzenia testamentu allograficznego wzmianki o jego odczytaniu przed podpisaniem. Wymaganie odczytania protokołu testatorowi w obecności świadków jest wyrazem poprawności sporządzenia testamentu jako dokumentu publicznego i stanowi rękojmię tego, że treść protokołu wiernie odtwarza rzeczywistą wolę spadkodawcy. Zatem nie brak wzmianki o odczytaniu protokołu może usprawiedliwiać zarzut wadliwości sporządzenia testamentu, ale wykazanie środkami dowodowymi, że obowiązek odczytania nie został wypełniony.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 30 maja 2001 r. III CKN 184/01:
„W wypadku, gdy okolicznością szczególną w rozumieniu art. 952 par. 1 KC uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu ustnego, jest nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 KC spowodowana naruszeniem obowiązującego przepisu prawa, ustanie okoliczności które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, następuje z chwilą dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności testamentu sporządzonego przez niego w trybie at. 951 KC.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 2 kwietnia 1998 r. I CKU 16/98:
„Dokument zatytułowany „testament”, obejmujący spisane na maszynie oświadczenie o ofiarowaniu na wypadek śmierci określonego majątku, z zamieszczonym poniżej potwierdzeniem własnoręczności podpisu ofiarodawcy przez sekretarza Gminy, nie czyni zadość wymaganiom przewidzianym w prawie polskim co do formy testamentu.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 12 lutego 1997 r. II CKU 4/97:
„Nieważny testament allograficzny zawierający rozporządzenia dwóch spadkodawców (testament wspólny) nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli każdego z tych spadkodawców jako ich odrębnych testamentów szczególnych.”,
Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 26 lutego 1993 r. III CZP 24/92:
„Warunkiem ważności zarówno testamentu zwykłego, przewidzianego w art. 951 KC, jak i testamentu szczególnego, przewidzianego w art. 952 KC, jest złożenie przez spadkodawcę ustnego oświadczenia ostatniej woli. Wymaganiu temu nie czyni zadość odczytanie spadkodawcy sporządzonego wcześniej - pod jego nieobecność - pisemnego projektu testamentu i oświadczenie przez spadkodawcę, że to, co mu odczytano, uznaje za swoją ostatnią wolę.”,
Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 27 września 1991 r. III CZP 61/91:
„Sekretarz gminy jest uprawniony do przyjęcia oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy (art. 951 § 1 KC).”,
Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 9 lutego 1981 r. III CZP 68/80:
„1. Nieważność testamentu zwykłego z art. 951 KC spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, może być uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 KC, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu szczególnego z art. 952 KC.
2. W sytuacji, gdy szczególną okolicznością w rozumieniu art. 952 § 1 KC, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy, jako testamentu z art. 952 KC, jest nieważność testamentu z art. 951 KC, spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, ustanie okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, następuje z chwilą dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności sporządzonego przez niego testamentu z art. 951 KC.”,
Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 9 lutego 1981 r. III CZP 68/80:
„1. Nieważność testamentu zwykłego z art. 951 KC spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, może być uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 KC, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu szczególnego z art. 952 KC.
2. W sytuacji, gdy szczególną okolicznością w rozumieniu art. 952 § 1 KC, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy, jako testamentu z art. 952 KC, jest nieważność testamentu z art. 951 KC, spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, ustanie okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, następuje z chwilą dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności sporządzonego przez niego testamentu z art. 951 KC.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 listopada 1977 r. IV CR 494/77:
„I.
Zasada wyrażona w art. 949 § 2 KC ma zastosowanie również do testamentu sporządzonego w trybie art. 951 KC.
opubl. OSNCP 1978/11/208.
II.
Wprawdzie przepis art. 951 § 2 zd. 1 KC, wymagając podania w protokole zawierającym spisane oświadczenie spadkodawcy daty jego sporządzenia, nie zawiera postanowienia odpowiadającego postanowieniu z art. 949 § 2 KC, jednakże nie może to samo przez się powodować ujemnych następstw dla oceny ważności tego testamentu. Ustawodawca z reguły reguluje sytuacje typowe i taką sytuacją może być pominięcie daty w testamencie własnoręcznym sporządzonym przez obywatela nie zawsze świadomego co do kryteriów ważności jego czynności prawnych. Natomiast pominięcie daty przez urzędnika (notariusza, naczelnika gminy i inne powołane osoby), posiadającego wymagane wiadomości co do tych kryteriów, stanowi zjawisko patologiczne - o czym świadczy wyjątkowość tego przypadku - które nie wymaga uregulowania wprost w ustawie, gdyż do jego oceny wystarczy prawidłowa interpretacja art. 951 § 2 i art. 949 § 2 KC. Logiczna wykładnia tych przepisów nie może uzasadniać wniosku, iż konsekwencje braku daty mają być bardziej niekorzystne dla skuteczności ostatniej woli spadkodawcy, wtedy, gdy dążąc do większego zapewnienia tej skuteczności wybrał formę testamentu urzędowego, niż wtedy, gdyby poprzestał na testamencie własnoręcznym. Brak również podstaw do przyjęcia, iż wymaganie daty na testamencie urzędowym (art. 951 § 2 KC) ma służyć stwierdzeniu innych okoliczności niż te, które określono w art. 949 § 2 KC, pozwalając - mimo braku daty - na wyłączenie negatywnych przesłanek ważności (skuteczności) testamentu. Dlatego należy uznać, że zasada wyrażona w art. 949 § 2 KC ma zastosowanie również do testamentu sporządzonego w trybie art. 951 KC.
opubl. Legalis.”,
Postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 stycznia 1974 r. III CRN 326/73:
„Jeżeli odwołanie testamentu następuje w ten sposób, że spadkodawca sporządza nowy testament, to odwołanie pierwszego testamentu jest skuteczne tylko wtedy, gdy nowy testament jest ważny. W szczególności, jeżeli spadkodawca oświadczył swoją wolę w warunkach uzasadniających przyjęcie tego oświadczenia za testament ustny, a następnie pod wpływem wprowadzenia w błąd sporządził testament allograficzny, który jest z mocy art. 945 par. 1 pkt 2 KC nieważny, to nieważny testament, jako nie wywołujący żadnych skutków prawnych, nie czyni bezskutecznym pierwszego oświadczenia woli spadkodawcy. Pierwsze oświadczenie woli spadkodawcy należy uznać za prawnie skuteczne jako testament, jeżeli jest ono wyrażone w formie przewidzianej przez prawo, która w danej sytuacji była dopuszczalna.”,
Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 27 listopada 1969 r. III CZP 76/69:
„1. Stwierdzenie podpisem przez osobę otrzymującą korzyść majątkową w testamencie, że spadkodawca nie może podpisać protókołu zawierającego jego oświadczenia, nie ma wpływu na ważność postanowienia przysparzającego tej osobie korzyść majątkową.
2. Podpisanie protokółu zawierającego ostatnią wolę spadkodawcy, przez osobę, wobec której ta wola zostaje złożona w trybie art. 951 KC jedynie przy poświadczeniu przez nią podpisów świadków i osoby podpisującej się za nie umiejącego pisać spadkodawcę, należy uważać za podpisanie protokółu w rozumieniu art. 951 par. 2 zd.drugie KC.”.
Adwokat Katowice Kamil Draga
